Posiada wysokie wartości historyczne oraz naukowe, związane z funkcjonowaniem na ziemiach polskich zakonu franciszkanów a następnie redemptorystów.

Historia

Zakon Franciszkanów-reformatów przybył z Krakowa do Gliwic ok. 1612 r. Budowa zespołu klasztornego przebiegała w dwóch etapach. Kościół wzniesiono w 1623 r. jako pierwszy budynek. Powstał on na miejscu wcześniejszej drewnianej świątyni z 1515 r. Następnie w latach 1655-1668 do kościoła dobudowano od strony zach. czteroskrzydłowy klasztor. Pierwotnie kościół był jednonawowy, z zakrystią przylegającą do prezbiterium od strony pn. i ośmioboczną kaplicą przy nawie od wschodu. Konsekracja kościoła miała miejsce w 1673 r., ale już w 1677 r. kościół i klasztor zostały zniszczone przez pożar. Zespół odbudowano w latach 1677-1683. W 1725 r. na murze kościoła ustawiono figurę św. Jana Nepomucena. W następnym roku z fundacji Bernarda Welczka i Piotra Strzeli dobudowano wieżyczkę na sygnaturkę z latarnią, a wnętrze otrzymało nowe ołtarze. W 1810 r. nastąpiła kasata zakonu i obiekty zsekularyzowano. Od tej pory klasztor użytkowano jako gimnazjum katolickie, kościół zaś pełnił funkcję kościoła gimnazjalnego i garnizonowego. W 1921 r. zespół został przejęty przez oo. Redemptorystów, choć jego urzędowe przekazanie zakonnikom nastąpiło w 1924 r. W tym samym roku nastąpiła rozbudowa zespołu wg projektu Theodora Ehla z Bytomia. W trakcie rozbudowy od pd. przedłużono nawę o jedno przęsło i parterowy przedsionek, od strony wsch. dobudowano do niej nawę boczną, a od zach. trójprzęsłową prostokątną kaplicę Serca Pana Jezusa. Fasada otrzymała neobarokowy kształt. W 1925 r., podczas prac we wnętrzu kościoła odkryto fragment barokowych fresków z lat 30. XVIII w. Podczas przebudowy budynków klasztornych usunięto szkarpy w narożnikach od zachodu. Prace ukończono w 1926 r. Następne prace konserwatorskie w obiekcie prowadzono w 1956 r. i polegały na odnowieniu ołtarza głównego i ołtarza MBNP. W 1980 r. w klasztorze wybuchł pożar niszcząc dachy budynków, które jednak szybko odbudowano.

Opis

Zespół klasztorny usytuowany jest na pd.-zach. od rynku głównego miasta, u zbiegu ulic Kozielskiej i Daszyńskiego. Składa się z kościoła pw. św. Krzyża oraz z zabudowy klasztornej przylegającej do niego od strony zach. Od pd. do klasztoru przylega niewielki ogród odgrodzony od ulicy murem. Obie części zespołu wzniesiono w stylu barokowym, są murowane z cegły i otynkowane. Kościół wzniesiono na planie prostokąta z niższym i węższym, prosto zamkniętym, dwuprzęsłowym prezbiterium od strony północnej. Korpus kościoła jest dwunawowy, pięcioprzęsłowy z nawą boczną niższą i dwukrotnie węższą od nawy głównej. Od strony zach. przylegają do niego prostokątna zakrystia i korytarz łączący ją z pomieszczeniami klasztornymi. Również od strony zach. do nawy przylega trójprzęsłowa kaplica Serca Pana Jezusa, łącząca się od pn. z południowym skrzydłem klasztornym. Od wsch. przylega kwadratowa barokowa kaplica św. Barbary o ściętych narożnikach wewnątrz. Bryła kościoła nakryta jest dachami dwuspadowymi, nad prezbiterium znajduje się wieża na sygnaturkę z latarnią zwieńczona hełmem cebulastym. Elewacja pn. prezbiterium jest jednoosiowa, z niszą zamkniętą półkoliście, zwieńczona trójkątnym szczytem, a elewacja zach. dwuosiowa o podziałach ramowych urozmaiconych otworami okiennymi zamkniętymi również półkoliście. Elewacja wsch. pięcioosiowej partii korpusu, rytmizowana szkarpami i nawa boczna z dwoma otworami wejściowymi są urozmaicone podziałami ramowymi z otworami okiennymi zamkniętymi półkoliście.

Elewację pd. kościoła, trzyosiową w partii korpusu i pięcioosiową w przedsionku wieńczy wolutowy szczyt z przerwanym naczółkiem i z kulą. Elewacja zach. jest częściowo przesłonięta, widoczny jest jedynie dwuosiowy oszkarpowany fragment korpusu z niższą kaplicą. Wnętrza nawy i prezbiterium nakrywają sklepienia krzyżowo-kolebkowe na gurtach spływających na przyścienne filary. Korpus główny jest oddzielony od nawy bocznej wielobocznymi filarami zdobionymi pilastrami toskańskimi, a od prezbiterium półkolistym łukiem tęczowym. Zachowały się dwa kamienne portale, pierwszy barokowy z przeł. XVII i XVIII w. łączący nawę z kaplicą św. Barbary, drugi rokokowy z XVIII w. prowadzący z zakrystii do prezbiterium. Na ścianie tęczy późnobarokowa polichromia z 1. poł. XVIII w. przedstawiająca adorację Trójcy Świętej przez Matkę Boską, śś. Bernarda, Jana Nepomucena i Jana Kapistrana, Józefa, Jana Kantego, Franciszka i Dominika. Pozostała dekoracja malarska kościoła autorstwa Karla Platzka pochodzi z 1925 r. Zabudowa klasztoru jest piętrowa, trójskrzydłowa, założona na planie prostokąta, z wewnętrznym wirydarzem. Bryła jest zwarta, kubiczna, nakryta dachami dwuspadowymi przenikającymi się. Skrzydło wsch. przylegające do kościoła, w którym znajduje się jedynie trakt komunikacyjny nakryte jest dachem pulpitowym. Układ wnętrz jednotraktowy z krużgankiem otaczającym wirydarz z czterech stron. Elewacje zewnętrzne bezstylowe, niesymetryczne, artykułowane prosto zamkniętymi otworami okiennymi. Elewacje od strony wirydarza akcentowane są przez głębokie wnęki zamknięte półkoliście. Parter nakryty jest sklepieniem, natomiast piętro sufitami.

Kościół jest dostępny dla zwiedzających. Klasztor niedostępny.

Oprac. Dorota Bajowska, OT NID w Katowicach, 20-11-2015 r.