Obiekt założył hrabia Friedrich Wilhelm von Reden minister w rządzie pruskim, a nowe technologie w obrębie zakładu wprowadził John Baildon, hutnik i wizjoner, uważany za ojca nowoczesnego hutnictwa oraz Johann Friedrich Wedding, twórca największych zakładów hutniczych. Zespół cechuje się częściowo zmienionym układem przestrzennym, zachowały się jednak liczne budynki z etapu rozbudowy zakładu w 1. połowie XIX w., a na terenie zespołu do dziś wykonuje się niewielkie odlewy na potrzeby przemysłu.

Historia

Huta w Gliwicach została założona przez hrabiego Friedricha Wilhelma von Redena, a jej budowę rozpoczęto w 1791 roku. Był to pierwszy zakład w Europie w którym uruchomiono dzięki współpracy z Johnem Baildonem i Johannem Weddingiem piec hutniczy opalany koksem. Prężny rozwój zakładu wynikał z licznych zamówień związanych z przemysłem zbrojeniowym. Dopiero rok 1815

i postanowienia Kongresu Wiedeńskiego przyczyniły się do zmiany profilu zakładu który rozpoczął produkcje kotłów parowych, odlewów artystyczny oraz maszyn parowych, choć definitywny koniec produkcji na potrzeby armii miał miejsce dopiero w 1871 roku gdy wstrzymano produkcję amunicji. Pięć lat później na terenie zakładu ukończono budowę systemu rowów wodnych. Intensywna rozbudowa zakładu miała miejsce w XIX w., wtedy też wykształcił się jego specyficzny układ związany z systemem kanałów które posiadały bezpośrednie połączenie z Kanałem Kłodnickim o który oparto transport produkcji, istotny element założenia stanowił również staw. Sam zakład położony na terenie silnie rozwiniętego przemysłowo Górnego Śląska zaopatrywany był w surowce przez kopalnie rud w Tarnowskich Górach, kopalnie królewską w Zabrzu oraz pobliskie kamieniołomy. Ze względu na spadek opłacalności produkcji surówki w XX w., w 1908 obiekt zmienił profil, zlikwidowano wszystkie piece, a hutę przekształcono w odlewnię. W XIX w. w pobliżu zakładu założono cmentarz hutniczy na którym spoczywa m.in. John Baildon.

Opis

Zespół zabudowy Huty Gliwickiej, ob. Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych położony jest przy ulicy Robotniczej 2, w południowo-wschodniej części Gliwic, na północnym brzegu rzeki Kłodnicy, na północ od Parku im. Bolesława Chrobrego. Najstarsza część zabudowy zlokalizowana jest w centralnej części założenia, nowe obiekty powstawały promieniście względem pierwotnej tkanki. Do dzisiaj na terenie zakładu zachowała się część budynków z czasów intensywnej rozbudowy zakładu w 1. połowie XIX w., wśród których dominują formy klasycyzujące. Dość czytelny pozostał układ przestrzenny założenia oraz ślady po dawnych kanałach. Zespół zabudowy dawnej Huty Gliwickiej składa się obecnie 27 zabytkowych budynków. Dawny budynek biurowy jest to murowany, otynkowany, trzykondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dwuspadowym dachem. Obiekt powstał w 1855 roku, elewacja frontowa i tylna, sześcioosiowe, w obrębie 1-ej i 2-ej kondygnacji otwory okienne zamknięte półkoliście, w 3-ej otwory prostokątne. Budynek magazynu jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w 1850 roku, w obrębie poszczególnych elewacji otwory okienne zamknięte półkoliście lub przy pomocy łuku pełnego. Budynek muzeum jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w 1900 roku, a jego cechę charakterystyczną stanowi dwukondygnacyjna wieżyczka na rzucie kwadratu, zlokalizowana w obrębie południowo-zachodniego narożnika. Magazyn wyrobów gotowych jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstałw 1850 roku, a jego cechę charakterystyczna stanowi zlokalizowany w obrębie elewacji frontowej okulus nad głównym wejściem. Budynek magazynowy jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej bryle w obrębie której niegdyś mieściło się kino. Obiekt powstał w połowie XIX w. w latach 70. został przebudowany. Budynek laboratorium składa się z części wschodniej, dwukondygnacyjnej wzniesionej na rzucie prostokąta, oraz zachodniej ustawionej prostopadle do części wschodniej, która charakteryzuje się ściętym południowo-zachodnim narożnikiem. Oba obiekty są murowane, otynkowane, a ich bryła jest zawarta i nakryta dachem dwuspadowym, powstały w połowie XIX wieku. Budynek warsztatu remontowo-mechanicznego stanowi niejednorodny zespół, wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany, którego najstarszą część stanowi kuźnia z 1850 roku. Budynek krytego kortu jest to, murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie trapezu, o zwartej bryle. Obiekt powstał w latach 1933-1939, pierwotnie pełnił funkcje magazynu. Budynek biurowy zbytu jest to murowany, otynkowany, dwu i półkondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem naczółkowym. Obiekt powstał na początku XIX w. według projektu Johanna Wedding, o podkreślonym podziale kondygnacji przy pomocy gzymsu kordonowego, w piwnicach zachowały się sklepienie beczkowe z lunetami. Budynek przychodni zakładowej jest to murowany, otynkowany, dwukondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie zbliżonym do kwadratu, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym, z prostymi elementami dekoracyjnymi w postaci gzymsów nadokiennych Obiekt powstał pod koniec XVIII w. i stanowi jeden z najstarszych zachowany budynków na terenie kompleksu. Budynek księgowości jest to murowany, otynkowany, dwukondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie kwadratu, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w 1786 roku i jest to jeden z najstarszych zachowanych budynków w obrębie kompleksu. Proste elementy dekoracyjne stanowią charakterystyczne podokienniki, wewnątrz zachowała się żeliwna balustrada z końca XIX wieku, w obrębie holu oryginalna posadzka ceramiczna. Budynek nawijalni silników jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek, wzniesiony na rzucie prostokąta, o rozczłonkowanej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w latach międzywojennych. Budynek biurowy jest to murowany, dwukondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie zbliżonym do kwadratu o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w latach 30. XX w., cechy charakterystyczne obiektu stanowi zlokalizowany w obrębie elewacji zachodniej trzyosiowy ryzalit oraz otwór wejściowy zamknięty łukiem odcinkowym z portalem ze sztucznego kamienia. Budynek hali montażowej jest to murowany budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał w 1910 roku, pod koniec lat 20. do hali dobudowano jednokondygnacyjny budynek kotłowni wzniesiony na rzucie kwadratu w konstrukcji stalowej wypełnionej cegłą. Budynek hali obróbki lekkiej jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Obiekt powstał na początku XIX w. wielokrotnie przebudowywany, posiada bogatą dekorację w postaci portalu o formie barokowej bramy triumfalnej, arkadowania na zwornikach nad otworami okiennymi czy filarami podkreślającymi narożniki budynku. Budynek magazynu półfabrykatów jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem jednospadowym ze świetlikiem. Budynek powstał w 1933 roku, po wojnie został rozbudowany. Budynek przerobu mas formierskich jest to niewielki budynek o nieregularnym rzucie i rozczłonkowanej bryle nakrytej dachem jednospadowym. Obiekt powstał w latach 30. XX w., w latach 80. został przebudowany. Hala formierni jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Budynek powstał w 1914 roku, przebudowany w okresie powojennym. Hala odlewni żeliwa jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Budynek powstał pod koniec XIX w., po wojnie został przebudowany. Budynek rdzeniarni jest to jednokondygnacyjny budynek o konstrukcji stolcowej, wypełnionej cegłą, wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem jednospadowym. Budynek powstał w 1900 roku. Budynek transformatorowni jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie prostokąta o ścianach przysłoniętych blachą i zwartej bryle nakrytej dachem czterospadowym. Budynek powstał w 1890 roku. Budynek transformatora jest to murowany, otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem płaskim z przysłoniętą blachą falistą elewacją od strony drogi. Budynek powstał w 1890 roku, w trakcie trwania wojny częściowo przebudowany. Kuźnia jest to murowany, częściowo otynkowany, jednokondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowy. Budynek powstał prawdopodobnie w 1855 roku, przebudowany w latach 20. Łaźnia jest to murowany, otynkowany, trzykondygnacyjny budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Budynek powstał w 1890 roku. Budynek odlewni metali kolorowych jest to murowany, otynkowany budynek wzniesiony na rzucie zbliżonym do prostokąta z wyciętym narożnikiem południowo-wschodnim, o rozczłonkowanej bryle, nakrytej dachem dwuspadowym. Budynek powstał w 1900 roku. Budynek warsztatu szkolnego jest to murowany, otynkowany budynek wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta, o zwartej bryle nakrytej dachem dwuspadowym. Budynek powstał w latach 1939-1945. Budynek strażnicy jest to murowany, budynek o zwartej bryle wzniesiony w latach 1939-1945.

Na terenie huty mieszczą się obecnie Gliwickie Zakłady Urządzeń Technicznych (GZUT), obiekty dostępne jedynie z zewnątrz.

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 29.08.2014 r.

10. Bibliografia:

• Wybraniec P., Zabytki architektury przemysłowej w województwie katowickim, Katowice 1989, s. 12-13.
• Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki, C. Nielsen, G. Grajewski, D. Popp (red.), Warszawa 2009, s. 265.
• http://www.gliwiczanie.pl/Reportaz/huta/huta.htm z dn. 28.08.2014
• Zabytki techniki województwa śląskiego. Przewodnik po wybranych obiektach, G. Bożek (red.), s. 31.
• Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska. Warszawa 2008, s. 274.
• Karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa, oprac. K. Cygorijni, J. Pałka, Gliwice 1976, Archiwum WUOZ w Katowicach: Budynek biurowy, Magazyn, Magazyn ,,Almatura’’, Kryte korty tenisowe, Budynek ogólnego przeznaczenia, Laboratorium, Hala Produkcyjna, Budynek biurowy, Budynek administracyjny, Budynek administracyjny, Hala produkcyjna, Hala produkcyjna, Kuźnia, Łaźnia oraz Hala produkcyjna.