Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

miasto w granicach średniowiecznego założenia - Zabytek.pl

miasto w granicach średniowiecznego założenia


układ przestrzenny 3. ćw. XIII w. Gliwice

Adres
Gliwice

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. Gliwice, gm. Gliwice

Przykład bardzo dobrze zachowanego, wytyczonego w 2 poł.XIII w.układu urbanistycznego z czytelną i zasadniczo nieprzekształconą od średniowiecza siatką ulic, podziałem na bloki zabudowy, plac rynkowy oraz teren kościelny, historyczną i nieprzekształconą co najmniej od czasów nowożytnych parcelacją, ocalałymi pozostałościami XV- i XVI-w.

murów obronnych, dwiema górującymi w sylwecie miasta od średniowiecza dominantami, tj. farą miejską i ratuszem, a także wielokrotnie przekształcaną, nowożytną i współczesną zabudową mieszkalną.

Historia

Powstanie Gliwic w 3 ćw. XIII w., wzmiankowanych po raz pierwszy w 1276 r., wiązane jest z inicjatywą ks. opolskiego Władysława. Typowy dla zakładanych ówcześnie na Śląsku miast, szachownicowy plan założenia wpisany w eliptyczny kształt, dostosowano do zastanej sytuacji terenowej wzgórza, otoczonego od pn. i wsch. odnogami oraz rozlewiskami Kłodnicy. Osią kompozycyjną kształtującego się do pocz. XIV w. układu miejskiego stał się szlak handlowy z Krakowa i Wieliczki na Dolny Śląsk, biegnący wzdłuż pd. brzegu Kłodnicy i jej rozlewisk. Analogicznie, jak w przypadku większości zakładanych ówcześnie miast, w centrum założenia usytuowano rynek z wybiegającymi z narożników ulicami, które wraz drogami poprzecznymi i okólnymi wyznaczały regularne kwartały zabudowy oraz usytuowany w centrum rynek, a także pl. targowe (Mączny, Mleczny i Rzeźniczy). W najwyższym punkcie ówczesnego miasta, w bloku pn.-zach. wzniesiono w 2 poł. XIII w. pierwotny, orientowany kościół par., stanowiący jedną z dominant wysokościowych Gliwic. W otoczeniu świątyni aż do pocz. XIX w. funkcjonował cmentarz parafialny. Pozostałe bloki przyrynkowe, podzielone na regularne działki, przeznaczone zostały na zabudowę świecką, z kolei środek rynku zagospodarowano pod ratusz, wzniesiony przypuszczalnie w k. XIV w. Zwieńczeniem procesu kształtowania lokacyjnego miasta była budowa systemu obronnego w 2 ćw. XIV w. Budowla przypuszczalnie uległa zniszczeniu podczas walk husyckich, a następnie została odbudowana etapami w XV i na pocz. XVI w. w formie złożonej z pasa murów z basztami, fosą oraz zewnętrznym wałem, czego pozostałości ocalały do czasów współczesnych. Część umocnień obronnych miasta stanowiły również dwie warownie piastowskie, w tym tzw. zamek Cetrycza od pd. oraz wzniesiona w 1 poł. XIV w. (?) i rozebrana w k. XV w., bliżej nieznana rezydencja Siemowita, jedynego ks. gliwickiego. Wjazd do miasta prowadził przez dwie gotyckie, okazałe bramy, w tym zach. Raciborską, pięciokondygnacyjną, krytą wysokim dachem namiotowym oraz wsch. Bytomską, o analogicznej formie. Miasto ulegało wielokrotnie zniszczeniu na skutek walk husyckich (1430 r.), oblężenia w trakcie wojny trzydziestoletniej (1626 r.) oraz pożarów (1601, 1711, 1730, 1735, 1813 r.). Wraz z początkiem rozkwitu przemysłowego Górnego Śląsku na przełomie XVIII i XIX w., rozpoczął się intensywny rozwój miasta, związany z wymianą dużej części substancji budowlanej, budową nowych, murowanych, kalenicowo zorientowanych kamienic, wkomponowanych w średniowieczne parcele i wznoszonych niejednokrotnie z wykorzystaniem nowożytnych piwnic oraz podcieni. Duża część powstałych wówczas obiektów została stopniowo przekształcona i nadbudowana w XIX i na pocz. XX w. Od k. XVIII w. przez cały XIX w. prowadzono również etapami rozbiórkę średniowiecznych murów miejskich i bram, niwelowano pas d. fos, a w linii d. wałów zewnętrznych wytyczono ul. Dolnych i Górnych Wałów. Obszar ten początkowo użytkowany był jako ogrody miejskie, a od 2 poł. XIX w. stopniowo parcelowany i zabudowywany. W 1844 r. oddano do użytku dworzec kolejowy, ulokowany na pn. od historycznego miasta, co legło u podstaw wytyczenia nowej arterii (ul. Zwycięstwa), usytuowanej prostopadle do dotychczasowej osi kompozycyjnej układu miasta. Część zabudowy historycznego miasta, przede wszystkim w rejonie Rynku, uległa zniszczeniu wskutek pożaru wznieconego w styczniu 1945 r. przez Armię Czerwoną. W latach 50. zespół staromiejski został odbudowany pod kierunkiem F. Maurera.

Opis

Obszar chronionego, wytyczonego w 2 poł. XIII w. miasta rozlokowany jest w obrębie ul. Dolnych Wałów oraz Górnych Wałów, na łagodnym wzniesieniu usytuowanym na pd. wsch. od rzeki Kłodnicy.

Układ historycznych Gliwic charakteryzuje się typowym dla wielu miast śląskich, owalnym rozplanowaniem, podporządkowanym osi pn. zach.-pd. wsch., dostosowanym do położonego od pn. wsch. biegu rzeki Kłodnicy, jej dopływu Ostropki i d. rozlewisk, oraz do ówczesnych traktów handlowych. Lokacyjny, owalny plan miasta podkreślony jest wciąż czytelnym na wielu odcinkach przebiegiem XV- i XVI-w. murów obronnych oraz wytyczonych w XIX w., w miejscu rozebranych wałów obronnych, ul. Dolnych i Górnych Wałów. Czytelne i dobrze zachowane pozostają zasadnicze elementy rozplanowania średniowiecznego miasta, tj. szachownicowy układ ulic w obrębie murów miejskich, wielkość i kształt centralnie usytuowanego rynku ze wzniesionym po środku ratuszem, podział na niewielkie, dość regularne bloki zabudowy oraz historyczna parcelacja bloków. Główny element kompozycyjny układu stanowi usytuowany mniej więcej w centrum rynek na planie zbliżonym do kwadratu, z wytyczonymi w poszczególnych narożach parami ulic. Plac powiązano z historycznym traktem komunikacyjnym przebiegającym od d. bramy Bytomskiej na wsch. do d. bramy Raciborskiej na zach., owalnicowo rozdwojonym (ob. ul. Raciborska/Bytomska oraz ul. Plebańska/Matejki) w obrębie miasta. Pn.-zach. część układu u zbiegu ul. Raciborskiej i Plebańskiej, w rejonie d. bramy Raciborskiej, niezmiennie od 2 poł. XIII w. przeznaczona jest na parcelę kościelną. Ocalałe i wyeksponowane fragmenty d. murów miejskich w rejonie ul. Grodowej, Pod murami, pl. Rzeźniczego, Kościelnej i Dolnych Wałów są pozostałością po wzniesionych w XIV w. i odbudowanych w XV w. po walkach husyckich średniowiecznych umocnień obronnych. Nieodłączną część fortyfikacji miejskich stanowi ocalały, sprzężony z pd. odcinkiem murów, przypuszczalnie XV-w. zamek piastowski, przebudowany w 2 poł. XVI w. przez ówczesnego dzierżawcę miasta, Fryderyka von Zettritza (Cetrycza). Najcenniejszymi pod względem artystycznym i historycznym obiektami usytuowanymi w obrębie historycznego miasta, stanowiącymi zarazem dwie z czterech ocalałych historycznych dominant, jest gotycki kościół par. pw. Wszystkich Świętych przy pl. Kościelnym, wzniesiony w poł. XIV w. i rozbudowany w XV w., oraz przypuszczalnie XIV-w., wielokrotnie przekształcany i częściowo odtworzony w okresie powojennym ratusz, ulokowany na środku Rynku. Zwarta, rozmieszczona w poszczególnych blokach zabudowa składa się w dużej części z kamienic z XVIII/XIX w., wkomponowanych w średniowieczne parcele w okresie intensywnego rozwoju budowlanego, nierzadko z wykorzystaniem nowożytnych piwnic i podcieni, zorientowanych kalenicowo, trzytraktowych, jednopiętrowych, przeważnie przekształconych i nadbudowanych na przełomie XIX i XX w. Ujednolicony charakter stylizowanej zabudowy podcieniowej skupionej wokół Rynku i przy ul. przyrynkowych jest efektem powojennej odbudowy starówki w latach 1957-1960.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 09-12-2015 r.