Usytuowanie i opis

Grodzisko znajduje się w obrębie Wzgórz Niemczańskich, na wschód od Gilowa, przy drodze Gilów-Niemcza, na częściowo skalistym wyniesieniu (281 m n.p.m.), otoczonym z trzech stron doliną Piekielnego Potoku.

Całe założenie obronne ma powierzchnię ok. 4,5 ha. W jego skład wchodzi gród właściwy i podgrodzie. Gród właściwy (105 x 170 m ) w kształcie pólowalu graniczy z podgrodziem, którego zarys przypomina półksiężyc; oddzielone są od siebie wysokim wałem. Zachowane w dobrym stanie wały osiągają wysokość do 8 m, a szerokość u podstawy do 12 m. U podnóża zewnętrznego wału znajduje się sucha fosa szerokości ok.2 m. Konstrukcje wałów są zróżnicowane. Dotychczas wyróżniono 5 typów konstrukcji. Zastosowanie konkretnych rozwiązań technicznych należałoby wiązać z morfologią terenu. Oprócz wałów zachowały się pozostałości trzech bram: główna brama - z zewnątrz na teren podgrodzia, brama łącząca podgrodzie z grodem właściwym, wąska brama prowadząca z grodu na zewnątrz, na stromy stok. Na terenie podgrodzia znajduje się naturalne wyniesienie, ok. 4 m ponad poziom użytkowy bramy głównej, które prawdopodobnie stanowiło niespotykany dla wczesnego średniowiecza element systemu obronnego.

Historia

W wyniku prowadzonych od wielu lat badań archeologicznych ustalono, że grodzisko jest datowane na koniec IX wieku - początek X wieku. Wyróżniono również krótkotrwały epizod użytkowy w XI wieku.

Według K. Jaworskiego gród w Gilowie został założony przez przybyłą z południa, z terenu Państwa Wielkomorawskiego, grupę ludności, której trzon stanowiła drużyna zbrojna. Nie był związany z ówcześnie funkcjonującym na tych terenach plemieniem Ślężan. Gród gilowski powstał prawdopodobnie w ostatniej dekadzie IX wieku, był użytkowany ok. 20 lat.

W XI wieku, być może w 1017 roku nastąpił krótkotrwały epizod użytkowy, związany przypuszczalnie ze stacjonowaniem w opuszczonym grodzie wojsk cesarza Henryka II. w czasie oblężenia Niemczy.

Stan i wyniki badań

Badania powierzchniowe stanowiska miały miejsce już XIX wieku, a następnie w latach 1956 i 1957 oraz AZP w 1988. Od roku 1958 na stanowisku prowadzone są przez różnych badaczy (mi.in. J. Kaźmierczyk, J. Lodowski, K. Jaworski) prace wykopaliskowe.

Badania wykazały istnienie jednej krótkotrwałej fazy użytkowania założenia grodowego w IX-X wieku i epizodu z XI wieku. Oprócz elementów konstrukcji obronnych, gospodarczych i mieszkalnych oraz rozplanowania obiektu, odkryto liczne tzw. zabytki ruchome: fragmenty wyrobów ceramicznych (część z nich miała znaki garncarskie), kości zwierzęce głownie bydlęce, zabytki metalowe (narzędzia, elementy uzbrojenia), kamienne (np. kamienie żarnowe, kamienne przęśliki) Do ciekawszych znalezisk należą: wielkomorawskie, brązowe lub mosiężne gombiki (zawieszki?), noże do obróbki drewna, nóż winiarski, żelazne zakończenia rzemieni, brzytwy, w tym jedna kompletna o tej samej proweniencji, zbiór przewleczek późnokarolińskich, stanowiący element garnituru ostrogi, unikatowy, dwuwolutowy nóż, brązowe zakończenie okucia pasa wykonane w stylu późnoawarskim. Na grodzisku w Gilowie odkryto również dwa depozyty (skarby) przedmiotów metalowych. W skład depozytu określanego jako Gilów I wchodziły m.in. wyroby grotopodobne, a w skład depozytu Gilów II m.in. miska śląska. Zdaniem K. Wachowskiego wyroby grotopodobne, podobnie jaki miski śląskie były lokalną, śląską odmianą pieniądza pozakruszcowego, jako że w gospodarce wielkomorawian nie funkcjonowały monety.

Zabytek dostępny. Stanowisko jest oznakowane tablicami informacyjnymi, przebiega przez nie ścieżka dydaktyczna: „Dolina Tatarska”.

Oprac. Donata Trenkler, OT NID we Wrocławiu, 13.10.2014 r.