Przytułek jest najstarszym zachowanym w Gdańsku obiektem o tej funkcji (do czasów współczesnych przetrwały jeszcze portal i kamieniarka sierocińca z lat 1548-1549 przy kościele św. Elżbiety, osadzone wtórnie na pocz. XX stulecia w murach wzniesionego wówczas budynku).

Historia

Teren pod budowę przytułku dla biednych i sierot - dzięki staraniom istniejącego w Gdańsku już w XVII w. Urzędu Dobroczynności - pozyskano na Starym Mieście po opuszczonym i zrujnowanym szpitalu. Budynek główny został zaprojektowany i wzniesiony w latach 1698-1699 przez znanego gdańskiego budowniczego Barthla Ranischa. Znalazły się tam m.in. izba jałmużnicza, sale dla dorosłych i dzieci, izba chorych (infirmeria), pracownie tkackie (głównie dla kobiet), sala lekcyjna dla dzieci, jadalnia, łaźnia, kuchnia i kaplica (w zachodniej części). W kolejnych latach przytułek, zwany Domem Dobroczynności, wielokrotnie modernizowano i rozbudowywano. W 1. poł. XVIII w. wzniesiono po wschodniej stronie dwukondygnacyjną dobudówkę i wolno stojącą piekarnię, w 1749 r. wybudowano istniejący nadal budynek boczny, do którego później przeniesiono dorosłych pensjonariuszy, w 1753 r. zmodernizowano kaplicę, w 1778 r. dostawiono wieżę przy budynku głównym. W ciągu XVIII w. przytułek stał się zamkniętym zespołem otoczonym wysokim ogrodzeniem, z dużym podwórzem i ogrodem. W XIX w. przy wewnętrznym dziedzińcu powstały dodatkowo zabudowania gospodarcze i kostnica, w 1893 r. przed budynkiem głównym urządzono zieleniec. Przytułek był placówką miejską opiekującą się początkowo wszystkimi potrzebującymi: sierotami, starcami, chorymi i ubogimi. Fundusze na jego utrzymanie pochodziły ze zbiórek, z miejskiego Urzędu Dobroczynności i z własnych dochodów (m.in. upraw prowadzonych przez mieszkańców placówki w pobliżu bastionów). Średnia liczba pensjonariuszy w XVIII w. wynosiła ok. 250 osób. Po 1788 r. placówka opiekowała się wyłącznie ubogimi nieletnimi - w tym czasie zatrudniała nauczyciela oraz kobiety uczące szycia, przędzenia i dziergania. W 1906 r. przytułek został przeniesiony do nowo wybudowanego obiektu przy ob. ul. Stefana Batorego we Wrzeszczu. W opuszczonych budynkach początkowo znalazła siedzibę m.in. placówka medyczna i redakcja pisma „Danziger Volksstime”, od 1934 r. (od 1. ćw. XX w.?) oba zachowane budynki pełnią funkcję mieszkalną.

Opis

Zespół gdańskiego Domu Dobroczynności - usytuowany w obrębie Starego Miasta, na pograniczu historycznych terenów Osieku i Zamczyska - składa się z dwóch wydłużonych budynków, ustawionych względem siebie pod kątem ostrym, u zbiegu ul. Sierocej i pl. Obrońców Poczty Polskiej (dawny Heveliusplatz). Oba budynki murowane z cegły, tynkowane, oparte na rzucie wydłużonego prostokąta, dwukondygnacyjne, przykryte wysokimi dachami czterospadowymi. Ich skromna forma architektoniczna nosi pewne cechy charakterystyczne dla baroku. Budynek główny (pierwszy w zespole) tworzy północną pierzeję pl. Obrońców Poczty Polskiej. Elewacja od strony placu (południowo-wschodnia) symetryczna, dzielona płytkimi pionowymi niszami obejmującymi pary okien dwóch kondygnacji. Na osi wystawka zwieńczona trójkątnym tympanonem z okrągłym okienkiem. Elewacja północno-zachodnia (podwórzowa) z analogiczną wystawką (widoczna data „1699”), w części zachodniej z oknami w płytkich niszach i wmurowanymi trzema tablicami poświęconymi dobroczyńcom przytułku. Na kondygnacji parteru troje drzwi (w elewacji widoczne ślady przemurowań). Obie elewacje szczytowe są przesłonięte niesymetrycznymi przybudówkami (parterową i piętrową), przykrytymi jednospadowymi dachami. Budynek boczny (późniejszy i nieco skromniejszy), położony kalenicowo wzdłuż ul. Sierocej, ma lekko ścięty narożnik południowo-wschodni. Elewacje proste, pozbawione dekoracji. Otwory okienne i drzwiowe (po trzy pary drzwi na parterze dłuższych elewacji) rozmieszczone dość nieregularnie. W części północnej zachowane krzyżowe sklepienia nad parterem. Między oboma budynkami wewnętrzny dziedziniec, częściowo domknięty pozostałościami dawnego muru. Wejście na dziedziniec od strony zbiegu ul. Sierocej i pl. Obrońców Poczty Polskiej zamykała niegdyś drewniana brama i nieistniejąca furta w krótkim odcinku muru (mur, pozbawiony otworu furty, zachowany). Obecnie w części północnej wewnętrznego dziedzińca znajdują się garaże i komórki.

Dostęp do zabytku ograniczony. Własność prywatna - obiekt dostępny z zewnątrz.

Oprac. Teofila Lebiedź-Gruda, OT NID w Gdańsku, 10.07.2014 r.