Heroiczna obrona gdańskiego półwyspu przed atakiem hitlerowców we wrześniu 1939 roku stanowi jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli polskiego oporu.

Trwająca siedem dni bitwa - pierwsze starcie sił polskich i niemieckich w czasie inwazji na Polskę - jest jednocześnie ważnym momentem w historii Europy jako pierwsza bitwa II wojny światowej. Bohaterska walka obrońców Westerplatte, podtrzymywana mimo ogromnej przewagi po stronie niemieckiej i odcięcia od polskich oddziałów nie dającego nadziei na dotarcie posiłków, już w trakcie swego trwania uzyskała wymiar moralno-symboliczny. Będąc uosobieniem niezłomnej postawy, dodawała otuchy broniącym kraju wojskom i ludności cywilnej w czasie kampanii wrześniowej. W kulturze polskiej funkcjonuje jako topos utrwalony w licznych dziełach twórców literatury i filmu. Pole historycznej bitwy tworzy dziś zespół architektoniczno-krajobrazowy, otoczony ochroną jako jedno z najważniejszych miejsc pamięci narodowej.

Historia

W 2. połowie XVII wieku na skutek zamulania ujścia Wisły utworzyły się po obu stronach rzeki dwie łachy określane jako Ostplaate i Westplaate. Kanał powstały między Westplaate a stałym lądem zaczął być używany jako główne wejście do portu gdańskiego, a sama łacha przekształciła się w wyspę nazywaną Westerplatte. W 1734 roku podczas oblężenia Gdańska przez wojska sasko-rosyjskie po raz pierwszy wykorzystano wyspę w charakterze militarnym. Wzniesione wówczas pierwsze umocnienia w czasach rozbiorów zastąpiono pruskimi drewniano-ziemnymi szańcami. Po utworzeniu się nowego ujścia rzeki - Wisły Śmiałej, i zamknięciu groblą dotychczasowego, Westerplatte stało się półwyspem. Od 2. połowy XIX wieku wznoszono na nim pojedyncze baterie nadbrzeżne, strzegące wejścia do portu. Po I wojnie światowej, gdy Gdańsk stał się wolnym miastem w wyniku ustaleń traktatu wersalskiego, fortyfikacje zostały całkowicie zdemilitaryzowane, a półwysep zmieniony w teren rekreacyjny z plażą. W 1925 roku decyzją Rady Ligi Narodów znaczna część Westerplatte została przekazana państwu polskiemu z przeznaczeniem na miejsce przeładunku broni i amunicji, tzw. Wojskową Składnicę Tranzytową. Obsadzono ją polską załogą wartowniczą, na potrzeby której zaadaptowano dawne drewniane budynki willowe. Wobec coraz bardziej realnej groźby hitlerowskiego ataku wybudowano w latach 1933-1934 cztery wartownie, których projektantem oraz głównym twórcą taktycznych założeń obrony był płk Józef Siłakowski. Całość terenu otoczona została murem od strony kanału portowego i u nasady półwyspu, od strony morza zasiekami z drutu kolczastego. Dowódcą składnicy od grudnia 1938 roku był mjr Henryk Sucharski, wzmocniona załoga w dniu wybuchu wojny liczyła ok. 220 żołnierzy. Niemiecki atak nastąpił 1 września o godzinie 4:47, kiedy pancernik szkolny Schleswig-Holstein oddał pierwszą salwę w kierunku Wojskowej Składnicy Tranzytowej. Jednocześnie przystąpiły do szturmu oddziały lądowe kompanii Kriegsmarine, odpierane ogniem obrońców i zatrzymywane w rejonie granicy składnicy. Ponawiany atak Niemców, pomimo skutecznej obrony, przyniósł ogromne zniszczenia i ofiary w ludziach. Drugiego dnia walk z ostała całkowicie zniszczona wartownia nr 5, grzebiąc pod gruzami załogę. W kolejnych dniach niemieckie siły były stale wzmacniane dodatkowymi oddziałami, podczas gdy załoga składnicy - w założeniu mająca bronić się przez 12 godzin, do czasu nadejścia posiłków - walcząc w okrążeniu nie mogła liczyć na jakąkolwiek odsiecz. Tragiczna sytuacja polskich żołnierzy, pozbawionych wody, środków medycznych i pozostających pod niemal nieustającym ostrzałem, spowodowała podjęcie 7 września decyzji o przerwaniu walk. Po kapitulacji Niemcy oddali honory obrońcom Westerplatte w uznaniu dla ich bohaterstwa.

Opis

Pole bitwy na Westerplatte zaraz po zakończeniu wojny zaczęło być traktowane jako miejsce pamięci. Z inicjatywy ocalałych uczestników walk na miejscu zniszczonej wartowni nr 5 urządzono symboliczny niewielki cmentarz z krzyżem i tablicą upamiętniającą nazwiska poległych. W 1964 roku rozpoczęto prace nad zagospodarowaniem półwyspu. Wprowadzono wówczas układ utwardzonych alejek w zachowane umocnienia. Dominującym elementem całej kompozycji przestrzennej stał się kopiec usypany na wysokość 22 metrów, z serpentyną prowadzącą na jego szczyt, gdzie umieszczono monumentalny pomnik Obrońców Wybrzeża w formie wyszczerbionego bagnetu wbitego w ziemię wykonanego z granitowych bloków. Mimo typowych dla okresu PRL-u ideologicznych treści w nim zawartych, jest przykładem udanej realizacji powojennej rzeźby pomnikowej funkcjonującej w przestrzeni krajobrazu, będącej efektem ścisłej współpracy rzeźbiarza i architekta.

Ocalałymi obiektami pola bitwy są:

Wartownia nr 1 - zbudowana w latach 1933-1934, z gankiem od strony północnej i ze schronem w piwnicy. W trakcie prac regulacyjnych nabrzeża kanału w 1967 roku została przesunięta w głąb półwyspu, co uchroniło ją przed zniszczeniem (w miejscu pierwotnej lokalizacji zachowała się płyta fundamentowa). W 1974 roku otwarto tu Izbę Pamięci poświęconą dziejom bitwy, a w 1980 roku utworzono oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.

Wartownia nr 3 - powstała w piwnicach willi podoficerskiej, wzniesionej w 1934 roku. Zniszczona podczas działań wojennych - zachował się jedynie obrys budynku z częścią piwniczną.

Wartownia nr 4 - wybudowana w latach 1933-1934. Budynek na planie prostokąta, parterowy, z piwnicą wyniesioną nad poziom terenu.

Placówka „Fort” - wybudowana w 1911 roku jako schron dla dowódcy baterii nadbrzeżnych. Po powstaniu Wojskowej Składnicy Tranzytowej służyła jako zabezpieczenie placówki nr 5 od strony morza. W 1939 r. stała się jednym z ważniejszych elementów obrony. Budynek o konstrukcji żelbetowej, dwupoziomowy. Zachowała się kolista podstawa dalmierza oraz stanowisko obserwacyjne.

Placówka „Elektrownia” - budowla z cegły o trójczłonowej bryle i wnętrzu pozbawionym podziałów, wzniesiona w 1934 roku. Latem 1939 roku zainstalowano w niej stanowisko ogniowe dla piechoty.

Nowe koszary - powstały w 1936 roku, prawdopodobnie według projektu prof. Jana Zachwatowicza. Piętrowy budynek miał podziemną kondygnację mieszczącą schron o konstrukcji żelbetowej, wypełnionej cegłą. Poważnie uszkodzony w czasie trwania walk, z najbardziej zniszczonym skrzydłem rozebranym po wojnie, funkcjonuje obecnie jako trwała ruina. Obok odsłonięto w 1997 roku rzeźbę stylizowanego Orła Białego - dzieło Konrada Srzednickiego, wykonane w piaskowcu w 1937 roku, umieszczone pierwotnie nad głównym wejściem do koszar.

Magazyny amunicyjne - zlokalizowane przy bocznicach kolejowych, składały się z budynku magazynowego, rampy od strony torów i wałów ziemnych. Wielkość magazynu zależała od rodzaju przechowywanej amunicji. Zachowały się: dwa średnie magazyny z częściowo zachowanymi wałami - przeznaczone do przechowywania szrapneli, fundament i wały dużego magazynu na amunicję piechoty oraz fundamenty i wały sześciu małych magazynów, w którym przechowywano materiały wybuchowe i proch bezdymny.

Schron i wieża dalmierza zapasowego 25 Baterii Artylerii Stałej - unikatowe, powojenne elementy systemu obronnego wybrzeża, wybudowane w 1954 roku jako część Punktu Obserwacji Dwubocznej. Wieża żelbetowa, sześciokondygnacyjna.

Zachowały się również relikty muru granicznego, bramy kolejowej, fundament budynku stacji kolejowej, kanał inspekcyjny wiaty elektrogeneratora służący do serwisowania drezyny, relikty starych koszar, kasyna, willi oficerskiej i podoficerskiej, magazyn paliw oraz falochron.