Budowla wykazuje wysokie walory architektoniczne i krajobrazowe, wyróżniając się na tle innych tego rodzaju obiektów harmonijnymi proporcjami i bogatym wystrojem architektonicznym. Jest uznawana za najpiękniejszą latarnię polskiego wybrzeża i stanowi malowniczą dominantę wysokościową gdańskiego nabrzeża.

Historia

Budowlę (określaną potocznie Wieżą Pilotów - od nazwy niewielkiego wzniesienia, na którym stanęła) wzniesiono w latach 1893-1894 na miejscu wcześniejszej latarni z 1758 roku. Forma architektoniczna obiektu była wzorowana na zbudowanej w 1871 r. latarni w Cleveland w stanie Ohio, nad jeziorem Erie (ob. nieistniejącej), uważanej za najpiękniejszą budowlę tego typu w Ameryce Północnej. Z latarnią tą miała okazję zapoznać się w 1893 r. delegacja gdańszczan podczas Wystawy Światowej w Chicago. Projekt gdańskiej latarni wykonał inspektor budowlany garnizonu gdańskiego Stegmüller. Budowla miała za zadanie wskazywać wejście do gdańskiego portu, służyła jako punkt obserwacyjny dla pilotów portowych i jako punkt nawigacyjny, który pozwalał precyzyjnie ustawić chronometry pokładowe. Światło latarni było widoczne z odległości 13 mil morskich. Obiekt wyposażono w nowoczesne urządzenia optyczne. W laternie zainstalowano nowoczesną soczewkę, opatentowaną przez francuskiego fizyka Augustina Jeana Fresnela, wykonaną przez firmę Barbier & Fenestre z Paryża. Urządzenie emitujące światło było zasilane prądem elektrycznym z akumulatorów, ładowanych w ciągu dnia z generatorów napędzanych maszyną parową. Było to rozwiązanie nowatorskie, zastosowane nad Bałtykiem po raz pierwszy. W kopule laterny zainstalowano instrument nawigacyjny zwany kulą czasu, przeniesiony do latarni z położonego obok budynku pilotów portowych, w którym funkcjonował od 1876 roku. Gdańska kula (średnicy 1,5 m i masie 70 kg) była wzorowana na kuli w Londynie, zamontowanej w 1833 r. na obserwatorium w Greenwich. Kula była umieszczona na wysokim maszcie. Codziennie o godz. 12.00, na sygnał telegraficzny z Królewskiego Obserwatorium Astronomicznego w Berlinie, opadała w dół, umożliwiając precyzyjne ustawianie chronometrów na statkach. Kulę usunięto z latarni w 1929 r., po wprowadzeniu radiowego nadawania sygnału czasu. W 1939 r., w momencie ataku Niemiec na Polskę, na latarni zainstalowano stanowisko niemieckiego karabinu maszynowego ostrzeliwującego polską placówkę na Westerplatte. Już 1 września 1939 r. wystrzelony przez polską załogę pocisk uczynił w budowli poważną wyrwę, następnie zamurowaną, do dziś dobrze czytelną w murze budowli. Po wojnie latarnię kilkakrotnie modernizowano. Budowla pełniła swoją funkcję do 1984 r., kiedy zastąpioną ją nowym urządzeniem sygnalizacyjnym, umieszczonym na budynku kapitanatu portu. W 2001 r. latarnia przeszła w prywatne ręce, w latach 2001-2004 została odrestaurowana, za co w 2010 r. otrzymała nagrodę Generalnego Konserwatora Zabytków w konkursie „Zabytek Zadbany”. Obecnie budowla jest udostępniona zwiedzającym. W latarni można oglądać zrekonstruowaną w 2008 r. kulę czasu, zachowane urządzenia optyczne i wystawę poświęconą historii obiektu.

Opis

Latarnia - położona w Nowym Porcie, nadmorskiej dzielnicy Gdańska, przy wejściu do gdańskiego portu, na zachodnim nabrzeżu kanału Portowego - usytuowana na wzniesieniu, na niewielkiej działce wydzielonej z otoczenia ogrodzeniem. Od północy sąsiaduje z budynkiem kapitanatu portu, od południa i zachodu - z innymi portowymi budowlami i placami składowymi. Obiekt murowany z cegły, wzniesiony w formie ośmiobocznej, nieznacznie zwężającej się ku górze wieży wysokości 27,3 m, podzielony na trzy wyraźnie się wyodrębniające strefy. Strefę najniższą tworzy monumentalne przyziemie licowane kamiennymi boniami. We wschodniej ścianie znajduje się wejście do wnętrza, poprzedzone masywnymi schodami kamiennymi. Środkową część budowli stanowi wysoki trzon wieży o ceglanych elewacjach pozbawionych dekoracji, z niewielkimi oknami doświetlającymi wnętrze. Górna część wieży, obejmująca trzy ostatnie kondygnacje, wyróżnia się najbogatszą dekoracją architektoniczną. Podstawa strefy zaakcentowana wydatnym balkonem obiegającym budowlę, wspartym na wykonanym w kamieniu profilowanym gzymsie, pilastrach i kroksztynach. Ostatnia kondygnacja wieży (mieszcząca laternę), z obiegającym ją wąskim tarasem, jest zwieńczona ośmioboczną kopułą z okulusem. Kopuła o konstrukcji drewnianej, pokryta miedzianą blachą. Ostatnia kondygnacja jest mocno skontrastowana z pozostałymi częściami budowli przez lżejsze proporcje, podkreślone kolorystyką tynkowanych i malowanych na biało ścian. Balkon i taras mają ozdobne, kute balustrady. Na szczycie kopuły zainstalowany maszt z kulą czasu (zrekonstruowany). We wnętrzu budowli mieści się klatka schodowa z betonowymi schodami kręconymi. Zachowały się oryginalne drzwi do latarni, ramowo-płycinowe, z ozdobną klamką.

Dostęp do zabytku ograniczony. Obiekt od maja do września jest udostępniony zwiedzającym.

Oprac. Beata Dygulska, OT NID w Gdańsku, 08.08.2014 r.