Historia

Pierwsza wzmianka źródłowa o kaplicy szpitalnej św. Barbary pochodzi z 1387 r., ok. 1430 w miejsce kaplicy wzniesiono niewielki jednonawowy kościół, który od 1456 uzyskał status parafialnego. W latach 1485-89 kościół rozbudowano, przypuszcza się, że planowano budowę dwu- lub trzynawowego kościoła. Ambitne plany zniweczone zostały pożarami w latach 90. XV w. Po 1499 r., podczas ostatniego etapu budowy, ograniczono się do jednej nawy. W 1557 r. kościół św. Barbary przejęli luteranie. W latach 1619-10 podwyższono wieżę i zwieńczono ją renesansowym hełmem, ok. 1690 zastąpiono gotycki szczyt wschodni prostym szczytem barokowym. W latach 1726-28, w związku z rosnącymi potrzebami duszpasterskimi, dobudowano nawę południową i przeorientowano wnętrze (oś północ-południe). W czasie wojen napoleońskich (lata 1806-13) w kościele mieścił się czasowo magazyn dla kawalerii i lazaret. Wiosną 1945 kościół został spalony i bardzo poważnie zniszczony, pozostały jedynie mury obwodowe bez górnych kondygnacji wieży. Przez wiele lat kościół pozostawał w stanie zabezpieczonej ruiny, w 1961 r. nad nawą założono żelbetowy strop i przykryto go prowizorycznym dachem. W 1966 r. władze wydały pozwolenie na odbudowę, ale zadecydowały o rozbiórce nawy południowej. Odbudowę kościoła zakończono w 1974 roku.

Opis

Kościół orientowany, wolnostojący, usytuowany w północnej części Dolnego Miasta, u zbiegu ul. Długie Ogrody i ul. Świętej Barbary. Kościół niejednorodny stylowo, w swej zasadniczej części gotycki, rekonstruowane górne kondygnacje wieży i hełm - renesansowe, szczyt wschodni (nie w pełni rekonstruowany) - o formach barokowych. Jednonawowy, czteroprzęsłowy, wzniesiony na rzucie nieregularnego prostokąta z czworoboczną, masywną wieżą od zachodu (ustawioną pod katem i zsuniętą z osi w kierunku południowym) i czworoboczną zakrystią od północy. We wnętrzu, przypory wciągnięte do środka tworzą dwa rzędy płytkich kaplic, w grubym murze ściany zachodniej mieści się okrągła klatka schodowa. Od strony północnej korpus kościoła opięty dodatkowo przyporami zewnętrznymi; dach dwuspadowy z lukarnami; wieża pięciokondygnacyjna z ośmiobocznym, latarniowym hełmem zwieńczonym. Kościół ceglany, dominuje cegła gotycka i polski wątek muru, podczas odbudowy w wieży zastosowano szkieletową konstrukcją żelbetową. Nad nawą i w górnych kondygnacjach wieży stropy żelbetowe, w kruchcie pod wieżą zrekonstruowane sklepienie kryształowe, w kaplicach sklepienia krzyżowe. Więźba dachowa stalowa, dach i hełm wieży kryte blachą miedzianą. Elewacja południowa przekształcona została w latach 1726-28, podczas budowy nawy bocznej, w miejscu gotyckich otworów okiennych przebito półkoliste arkady, które obecnie przesłonięte są nowoczesnymi witrażami. W elewacji wschodniej dominuje oprofilowane ostrołukowe okno z neogotyckim maswerkiem, ponad to ostrołukowy portal i szczyt pięcioosiowy z naczółkiem. W południowej elewacji wieży mieści się główny portal kościoła (ostrołukowy, profilowany i rozglifiony). Wnętrze salowe z wyodrębnioną kruchtą podwieżową, lico ścian ceglane, sklepienia i strop bielone. W odbiorze całości wyróżniają się cztery barwne witraże w arkadach ściany południowej (bryły szkła w betonowej oprawie, proj. B. Massalska). Aranżacja wnętrza współczesna, z pierwotnego wyposażenia zachowane jedynie trzy płyty nagrobne.

Zabytek dostępny.

Oprac. Krystyna Babnis, OT NID w Gdańsku, 22.10.2014 r.