przejęli sprowadzeni do Gdańska dominikanie. Wielowiekowa obecność zakonu kaznodziejskiego i niemal nieprzerwana katolicka ciągłość kościoła wpłynęły na charakter jej bogatego wnętrza. Zarówno świątynia, jak i jej wyposażenie nie poniosły w okresie II wojny światowej większych strat, co stanowi wyjątek w skali miasta.

Historia

Zakon dominikanów został sprowadzony do Gdańska w 1227 r. przez księcia pomorskiego Świętopełka II, który przekazał zakonnikom niewielki kościół pw. św. Mikołaja (fundamenty tej romańskiej budowli zostały odkryte w 2001 roku). Do budowy ob. świątyni - wznoszonej na nowym miejscu - przystąpiono po 1348 roku. W 3. ćw. XIV w. powstało prezbiterium z zakrystią i dolną, czworoboczną częścią wieży, w 4. ćw. XIV w. wystawiono korpus nawowy. W 2. poł. XV w. podwyższono wieżę, nadbudowano nad zakrystią attykową ścianę z krenelażem i wzniesiono kaplice po północnej stronie prezbiterium, w 1487 r. zakończono prace przy sklepieniach. W 1758 r. przeprowadzono renowację kościoła, na pocz. XVIII w. przebudowano d. kaplicę północną na kaplicę św. Jacka. Po włączeniu Gdańska do Prus zakon dominikanów uległ kasacie. W czasie oblężenia w 1813 r. kościół został uszkodzony, zniszczeniu uległa główna część klasztoru. W 1840 r. budynki poklasztorne rozebrano, przy kościele ustanowiono parafię. W 2. poł. XIX w. kilkakrotnie odnawiano wnętrze świątyni, przy ścianie zachodniej dostawiono budynek plebanii. W 1903 r. przeprowadzono renowację szczytu zachodniego i wykonano neogotyckie sklepienie nad zakrystią. Drugą wojnę światową kościół przetrwał bez większych strat i już w 1945 r. został ponownie przejęty przez zakon dominikanów. Pierwsze prace remontowe przy dachach i sklepieniach wykonano w 1950 r., od tego czasu sukcesywnie są prowadzone remonty kościoła i konserwacje bogatego wyposażenia.

Opis

Kościół orientowany, usytuowany w obrębie Głównego Miasta, w narożu ul. Świętojańskiej i ul. Lawendowej, na wyodrębnionej działce. Budowla jest przykładem typowej dla Gdańska, gotyckiej, trójnawowej, sześcioprzęsłowej hali z płytkimi kaplicami między wewnętrznymi przyporami. Prezbiterium prostokątne, czteroprzęsłowe, przy nim od północy kaplica, od południa wieża i trójprzęsłowa zakrystia. Bryła zwarta, wydłużona, z niewysoką wieżyczką, ściany wschodnia i zachodnia zwieńczone szczytami, dachy dwuspadowe (wspólny dach nad nawą środkową i prezbiterium, odrębne dachy nad nawami bocznymi). Kościół ceglany o wątku polskim, sklepienia gwiaździste sześcio- i czteroramienne, więźba dachowa drewniana, dachy kryte dachówką ceramiczną. Elewacje surowe i oszczędne w dekoracjach, zwieńczone prostym fryzem opaskowym. Od południa ostrołukowe blendy międzyokienne i dwa barokowe portale, od zachodu ażurowy trójdzielny szczyt dziewięcioosiowy, od wschodu prosty szczyt ze sterczynami, elewacja północna zwieńczona neogotyckim krenelażem. Wnętrze korpusu przedzielone dwoma rzędami ośmiobocznych filarów, arkada łuku tęczowego o ostrołukowym wykroju. Ściany tynkowane i bielone, żebra sklepienne w kolorze zielonym. Bogate wyposażenie przede wszystkim z XVII i XVIII wieku. W prezbiterium pięciokondygnacyjny drewniany ołtarz główny z ok. 1643 r., z obrazem św. Mikołaja powstałym w kręgu warsztatowym Hermana Hahna, stalle zakonne (siedziska z XVI w., zaplecki z 1730 r.), grupa Ukrzyżowania z belki tęczowej z lat 1520-1525. W nawie zespół dziesięciu ołtarzy bocznych, chrzcielnica z 1732 r. z dekoracyjną snycerską obudową, ambona z ok. 1730 r. i empora muzyczna z prospektem organowym z poł. XVIII stulecia.

Zabytek dostępny.

Oprac. Krystyna Babnis, OT NID w Gdańsku, 18.07.2014 r.