Wartość zabytku

Opactwo oliwskie ukształtowane w okresie XII-XVIII w. to unikat o wysokim walorze autentyczności. Jego podstawowy zrąb pochodzi ze średniowiecza. Już wówczas powstał zachowany do dzisiaj układ przestrzenny charakterystyczny dla reguły cysterskiej, w którym obok kościoła klasztornego występuje kompleks klasztoru z krużgankami i wirydarzem, budynki gospodarcze przynależne konwentowi i opatowi, mur klasztorny z bramą, kościół parafialny z cmentarzem przez wieki znajdujący się pod cysterskim patronatem. W okresie nowożytnym wzniesiono opacki zespół rezydencjonalny z pałacem, oranżerią i ogrodem.

Stylistycznie i programowo, architektura świątyni klasztornej nawiązuje do wielkich ceglanych realizacji gotyckich Pomorza Zachodniego, Danii i Północnych Niemiec, chociaż zachowały się w monumentalnej gotyckiej strukturze elementy pierwotnego romańskiego układu. O niezwykle wysokiej randze artystycznej tego kościoła świadczy także bogate, niemal kompletne wyposażenie i wystrój autorstwa najznamienitszych artystów doby manieryzmu i baroku działających na Pomorzu: Abrahama van den Blocke, Hermana Hana, Jana Wulffa z Ornety i in.

Opactwo jest miejscem o szczególnej randze historycznej poprzez związek z istotnymi wydarzeniami oraz ważnymi postaciami historycznymi. Ta najstarsza na Pomorzu Gdańskim fundacja klasztorna namiestników gdańskich z ramienia Piastów była dla nich pierwszym krokiem na drodze zdobycia samodzielności politycznej i tytułu książęcego. Od czasu powstania pełniła funkcję nekropolii rodu (spoczywają tu władcy Pomorza Gdańskiego: Sambor I, Mściwój, Świętopełk i Mściwój II), później - kolejnych opatów, a w ostatnich dziesięcioleciach - biskupów. W Oliwie i dla Oliwy powstały dokumenty, które stanowią dla Pomorza Gdańskiego najstarszą grupę źródeł pisanych. W 7 października 1587 r. król Zygmunt III Waza podpisał w Oliwie Pacta conventa, a w dniu 3 maja 1660 r. w Małym Refektarzu nastąpiło podpisanie traktatu między Rzeczpospolitą a Szwecją zwanego pokojem oliwskim. Tradycja upamiętniania tego wydarzenia trwa do dziś, a Sala Pokoju jest jednym z pomieszczeń muzeum diecezjalnego. W Oliwie gościli m.in.: Przemysł II, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt III Waza, Władysław IV i jego małżonka Ludwika Maria Gonzaga, Jan Kazimierz, August II i August III.

Historia

W 1186 r. książę gdański Sambor I ufundował klasztor cysterski, jako bezpośrednią filię pomorskiego Kołbacza. W 1 ćw. XIII w. powstało niewielkie oratorium dając początek prezbiterium romańskiej bazyliki (dwa pierwsze od zachodu przęsła obecnej świątyni). W pierwszych 3 ćw. XIII w. ukształtowała się szerokość prezbiterium oraz szerokość i długość transeptu. W 3 ćw. XIII w. powstało wschodnie skrzydło klasztoru z dormitorium na piętrze. Późnoromańska rozbudowa doprowadziła do ukształtowania kościoła, posiadającego już wszystkie podstawowe elementy funkcjonalne. Na początek XIV w. przypada budowa kościoła parafialnego pw. św. Jakuba (rozbudowanego w XV i XVIII w.) oraz południowo-wschodniego odcinka murów wokół opactwa. Okres gotyku doprowadził w kilku etapach do powstania obecnej bryły kościoła. Ostatnim gotyckim elementem jest sześcioboczna, dwupoziomowa kaplica Świętego Krzyża, którą wzniesiono już w XV w. przy południowym obejściu. Ponadto z XV w. pochodzi Dom Bramny, Szafarnia oraz piwnice i przyziemie Starego Pałacu Opackiego.

W okresie nowożytnym (po zniszczeniach z 1577 r.) w kościele klasztornym zlikwidowano system łuków przyporowych, powstały nowe więźby dachowe i odbudowano sklepienia (w transepcie w 1581 r., w nawie środkowej w 1582 r.). Jednocześnie, równolegle prowadzono odbudowę zniszczonych zabudowań klasztornych: Wielkiego Refektarza, kuchni klasztornej oraz spichlerza i browaru. W 1608 r. wybudowano nowicjat i nowy mur obronny wokół kościoła i klasztoru. W latach 1610-12 wzniesiono prostokątną kaplicę pw. Pięciu Ran, a w początkach XVII w. kaplicę Mariacką. W 1626 r. na skutek spustoszenia przez Szwedów dóbr klasztornych, utracono część renesansowego wyposażenia kościoła klasztornego (ambonę, ołtarz, chrzcielnicę i organy). W 1660 r. w tzw. małym refektarzu klasztoru oliwskiego Rzeczpospolita podpisała ze Szwecją traktat pokojowy zwany pokojem oliwskim. W końcu XVII w. do fasady zachodniej kościoła klasztornego dobudowano budynek browaru. W 1723 r. wzniesiono Spichlerz Opacki. Za rządów opata Jacka Rybińskiego (1740-1782) powstało wiele elementów wyposażenia wnętrza kościoła, wybudowano Nowy Pałac Opacki oraz powiększono i na nowo ukształtowano ogród. W 1772 r., podczas pierwszego rozbioru Polski opactwo oliwskie włączone zostało do Prus oraz nastąpiła konfiskata dóbr klasztornych. W końcu XVIII w. z inicjatywy opata komendatariusza Karola Hohenzollerna-Hechingena ogrodnik poczdamski - Johann G. Saltzmann, syn nadwornego ogrodnika króla pruskiego Fryderyka II, na nowo zagospodarował północno-wschodnią część ogrodu opackiego nadając ostateczny kształt założeniu. W tym czasie wzniesiono również Stajnię Opacką z Wozownią. W czasie kampanii napoleońskiej w klasztorze urządzono lazaret (1807 i 1813). W 1831 r. nastąpiła ostateczna kasata klasztoru - przy kościele klasztornym ustanowiono parafię, a  kościół św. Jakuba przekazano gminie ewangelickiej. W 1925 r. ustanowiono diecezję gdańską i podniesiono kościół parafialny do godności katedry.

II wojna światowa nie przyniosła większych zniszczeń. W wyniku pożaru wypalone zostało wnętrze Nowego Pałacu Opackiego oraz Szafarni (odbudowane w latach 1958-65). Zniszczeniu uległy również hełmy wież gotyckich elewacji zachodniej katedry (odbudowane w 1971 r.). W 1957 r. w zabudowaniach poklasztornych utworzono Gdańskie Seminarium Duchowne, a w 1975 r. otwarto muzeum diecezjalne.

Opis

Oliwski zespół poklasztorny usytuowany jest na płaskim tarasie, u podnóża stromej krawędzi wyżyny morenowej, w odległości ok.2 km od brzegu morskiego i ok.8 km od centrum Gdańska. Przez teren ten przepływa Potok Oliwski (Potok Jelitkowski) uchodzący do Zatoki Gdańskiej.

W skład zespołu wchodzą: archikatedra gdańska pw. Trójcy Świętej (dawny kościół klasztorny), przylegające od południa zabudowania poklasztorne skupione wokół czworobocznego wirydarza, niepełny obwód wewnętrznego ciągu murów obronnych, grupa budynków gospodarczych usytuowanych po południowo-wschodniej stronie klasztoru (Szafarnia, spichlerz klasztorny), Stary i Nowy Pałac Opacki, Spichlerz Opacki oraz Ogród Opacki - obecnie teren parku im. Adama Mickiewicza wraz z Oranżerią, Stajnią Opacką z Wozownią i zachowanym odcinkiem zewnętrznego pierścienia murów obronnych, a także kościół parafialny pw. św. Jakuba i Dom Bramny (Brama Zarazy).

Centrum zespołu i najcenniejszy jego element stanowi archikatedra - ceglana trójnawowa bazylika z transeptem, o pięcioprzęsłowym trójbocznie zamkniętym prezbiterium z  obejściem. Całe wnętrze jest przesklepione, dominują formy gwiaździste, w nawie południowej - sklepienie krzyżowo-żebrowe, w obejściu - trójpodporowe. Zachowały się unikatowe elementy detalu architektonicznego w stylach od romańskiego po późnobarokowe. Na wystrój kościoła składają się trzy marmurowe portale z 2 ćw. XVII w. oraz osiemnastowieczne empory. Ruchome wyposażenie kościoła pochodzi w zasadniczej części z  okresu późnego renesansu i baroku. Składa się na nie ołtarz główny, zespół 20 ołtarzy bocznych (k. XVI-XVII w.), ambona (2 poł. XVIII w.), dwa zespoły stall i 11 ław (ok. 1600 i 1612), dwa prospekty organowe (2 poł XVIII w.), marmurowy lawaterz (1635), cykl portretowy fundatorów i dobrodziejów (pocz. XVII w.), zespół 23 obrazów religijnych w nawie głównej, zespół nagrobków, epitafiów i płyt nagrobnych. Całość dopełniają dwie kaplice o barokowym wystroju, dzieło sopockiego sztukatora Ignacego Müllera z lat 1745-46 i kaplica Mariacka z barokowym ołtarzem i wystrojem z pocz. XX w.

Po południowej stronie kościoła, wokół kwadratowego wirydarza otoczonego z czterech stron krużgankami wzniesiony został trójskrzydłowy, dwukondygnacyjny, ceglany budynek klasztoru. W obrębie krużganka ze sklepieniami krzyżowymi z 2 poł XIV w., zachowanych jest kilka gotyckich profilowanych portali ostrołukowych oraz zespół portali barokowych. W skrzydle wschodnim klasztoru znajdują się najstarsze XIII-wieczne pomieszczenia: zakrystia przesklepiona sklepieniem krzyżowym i ostrołuczną kolebką, kapitularz z gotyckim sześciopolowym sklepieniem krzyżowym wspartym na dwóch ośmiokątnych granitowych kolumnach o wczesnogotyckich bazach, sklepiona sień prowadząca do ogrodu, dwie wąskie cele karceru (kolebka ostrołuczna) rozdzielone schodami do dormitorium i niewielka narożna sala braci (polichromowane sklepienie krzyżowe). W skrzydle południowym znajduje się największe i najbardziej reprezentacyjne wnętrze dawnego klasztoru oliwskiego - Wielki Refektarz, przesklepiony późnogotyckim sklepieniem sieciowym wspartym na 3 toskańskich kolumnach, w którym zachował się zespół 50 portretów opackich, 8 malowideł ściennych ze scenami z życia św. Bernarda z Clairvaux (k. XVII w.) i malowidła z wyobrażeniami dobrych uczynków (XVIII w.). Do krużganka południowego przylega budynek lawatorium, a w skrzydle zachodnim znajduje się m.in. Mały Refektarz - tzw. Sala Pokoju, w której w 1660 r. podpisano traktat pokojowy ze Szwedami.

Wysoką wartość integralności założenia dopełnia teren dawnego Ogrodu Opackiego - obecnie Park im. Adama Mickiewicza obejmujący zachowane w historycznych granicach założenie ogrodu opackiego wraz z terenem dołączonym na pocz. XX w. Ukształtowany został w 2 poł. XVIII w. za rządów dwóch kolejnych opatów - Jacka Rybińskiego i Karola Hohenzollerna, dla których pracowali znani ogrodnicy: sprowadzony z Wilanowa Kazimierz Dembiński (Dębiński) oraz pochodzący z Poczdamu Johann G. Saltzmann. W południowo-wschodniej części ogrodu zachowała się późnobarokowa kompozycja oparta na układzie dwóch osi, z których dłuższa - unikatowa, iluzjonistycznie rozwiązana oś widokowa skierowana została ku morzu. Natomiast część północno-zachodnią zagospodarowano w modnym wówczas stylu angielsko-chińskim. Był to pierwszy przykład tego stylu na terenie Polski. Obecnie czynione są starania, aby przywrócić niezachowane elementy małej architektury (pawilony, mostki, bramy).

Oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa

Zapraszamy do przeczytania artykułu pt. "Gdańsk-Oliwa. Zespół pocystersko-katedralny" na portalu spotkaniazzabytkami.pl