Jego podstawowy zrąb pochodzi ze średniowiecza. Już wówczas powstał zachowany do dzisiaj układ przestrzenny charakterystyczny dla reguły cysterskiej, w którym obok kościoła klasztornego występuje kompleks klasztoru z krużgankami i wirydarzem, budynki gospodarcze przynależne konwentowi i opatowi, mur klasztorny z bramą, kościół parafialny z cmentarzem przez wieki znajdujący się pod cysterskim patronatem. W okresie nowożytnym wzniesiono opacki zespół rezydencjonalny z pałacem, oranżerią i ogrodem.

Stylistycznie i programowo, architektura świątyni klasztornej nawiązuje do wielkich ceglanych realizacji gotyckich Pomorza Zachodniego, Danii i Północnych Niemiec, chociaż zachowały się w monumentalnej gotyckiej strukturze elementy pierwotnego romańskiego układu. O niezwykle wysokiej randze artystycznej tego kościoła świadczy także bogate, niemal kompletne wyposażenie i wystrój autorstwa najznamienitszych artystów doby manieryzmu i baroku działających na Pomorzu: Abrahama van den Blocke, Hermana Hana, Jana Wulffa z Ornety i in.

Opactwo jest miejscem o szczególnej randze historycznej poprzez związek z istotnymi wydarzeniami oraz ważnymi postaciami historycznymi. Ta najstarsza na Pomorzu Gdańskim fundacja klasztorna namiestników gdańskich z ramienia Piastów była dla nich pierwszym krokiem na drodze zdobycia samodzielności politycznej i tytułu książęcego. Od czasu powstania pełniła funkcję nekropolii rodu (spoczywają tu władcy Pomorza Gdańskiego: Sambor I, Mściwój, Świętopełk i Mściwój II), później - kolejnych opatów, a w ostatnich dziesięcioleciach - biskupów. W Oliwie i dla Oliwy powstały dokumenty, które stanowią dla Pomorza Gdańskiego najstarszą grupę źródeł pisanych. W 7 października 1587 r. król Zygmunt III Waza podpisał w Oliwie Pacta conventa, a w dniu 3 maja 1660 r. w Małym Refektarzu nastąpiło podpisanie traktatu między Rzeczpospolitą a Szwecją zwanego pokojem oliwskim. Tradycja upamiętniania tego wydarzenia trwa do dziś, a Sala Pokoju jest jednym z pomieszczeń muzeum diecezjalnego. W Oliwie gościli m.in.: Przemysł II, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt III Waza, Władysław IV i jego małżonka Ludwika Maria Gonzaga, Jan Kazimierz, August II i August III. 

Historia

W 1186 r. książę gdański Sambor I ufundował klasztor cysterski, jako bezpośrednią filię pomorskiego Kołbacza. W 1 ćw. XIII w. powstało niewielkie oratorium dając początek prezbiterium romańskiej bazyliki (dwa pierwsze od zachodu przęsła obecnej świątyni). W pierwszych 3 ćw. XIII w. ukształtowała się szerokość prezbiterium oraz szerokość i długość transeptu. W 3 ćw. XIII w. powstało wschodnie skrzydło klasztoru z dormitorium na piętrze. Późnoromańska rozbudowa doprowadziła do ukształtowania kościoła, posiadającego już wszystkie podstawowe elementy funkcjonalne. Na początek XIV w. przypada budowa kościoła parafialnego pw. św. Jakuba (rozbudowanego w XV i XVIII w.) oraz południowo-wschodniego odcinka murów wokół opactwa. Okres gotyku doprowadził w kilku etapach do powstania obecnej bryły kościoła. Ostatnim gotyckim elementem jest sześcioboczna, dwupoziomowa kaplica Świętego Krzyża, którą wzniesiono już w XV w. przy południowym obejściu. Ponadto z XV w. pochodzi Dom Bramny, Szafarnia oraz piwnice i przyziemie Starego Pałacu Opackiego.

W okresie nowożytnym (po zniszczeniach z 1577 r.) w kościele klasztornym zlikwidowano system łuków przyporowych, powstały nowe więźby dachowe i odbudowano sklepienia (w transepcie w 1581 r., w nawie środkowej w 1582 r.). Jednocześnie, równolegle prowadzono odbudowę zniszczonych zabudowań klasztornych: Wielkiego Refektarza, kuchni klasztornej oraz spichlerza i browaru. W 1608 r. wybudowano nowicjat i nowy mur obronny wokół kościoła i klasztoru. W latach 1610-12 wzniesiono prostokątną kaplicę pw. Pięciu Ran, a w początkach XVII w. kaplicę Mariacką. W 1626 r. na skutek spustoszenia przez Szwedów dóbr klasztornych, utracono część renesansowego wyposażenia kościoła klasztornego (ambonę, ołtarz, chrzcielnicę i organy). W 1660 r. w tzw. małym refektarzu klasztoru oliwskiego Rzeczpospolita podpisała ze Szwecją traktat pokojowy zwany pokojem oliwskim. W końcu XVII w. do fasady zachodniej kościoła klasztornego dobudowano budynek browaru. W 1723 r. wzniesiono Spichlerz Opacki. Za rządów opata Jacka Rybińskiego (1740-1782) powstało wiele elementów wyposażenia wnętrza kościoła, wybudowano Nowy Pałac Opacki oraz powiększono i na nowo ukształtowano ogród. W 1772 r., podczas pierwszego rozbioru Polski opactwo oliwskie włączone zostało do Prus oraz nastąpiła konfiskata dóbr klasztornych. W końcu XVIII w. z inicjatywy opata komendatariusza Karola Hohenzollerna-Hechingena ogrodnik poczdamski - Johann G. Saltzmann, syn nadwornego ogrodnika króla pruskiego Fryderyka II, na nowo zagospodarował północno-wschodnią część ogrodu opackiego nadając ostateczny kształt założeniu. W tym czasie wzniesiono również Stajnię Opacką z Wozownią. W czasie kampanii napoleońskiej w klasztorze urządzono lazaret (1807 i 1813). W 1831 r. nastąpiła ostateczna kasata klasztoru - przy kościele klasztornym ustanowiono parafię, a  kościół św. Jakuba przekazano gminie ewangelickiej. W 1925 r. ustanowiono diecezję gdańską i podniesiono kościół parafialny do godności katedry.

II wojna światowa nie przyniosła większych zniszczeń. W wyniku pożaru wypalone zostało wnętrze Nowego Pałacu Opackiego oraz Szafarni (odbudowane w latach 1958-65). Zniszczeniu uległy również hełmy wież gotyckich elewacji zachodniej katedry (odbudowane w  1971 r.). W 1957 r. w zabudowaniach poklasztornych utworzono Gdańskie Seminarium Duchowne, a w 1975 r. otwarto muzeum diecezjalne.

Opis

Oliwski zespół poklasztorny usytuowany jest na płaskim tarasie, u podnóża stromej krawędzi wyżyny morenowej, w odległości ok.2 kmod brzegu morskiego i ok.8 kmod centrum Gdańska. Przez teren ten przepływa Potok Oliwski (Potok Jelitkowski) uchodzący do Zatoki Gdańskiej.

W skład zespołu wchodzą: archikatedra gdańska pw. Trójcy Świętej (dawny kościół klasztorny), przylegające od południa zabudowania poklasztorne skupione wokół czworobocznego wirydarza, niepełny obwód wewnętrznego ciągu murów obronnych, grupa budynków gospodarczych usytuowanych po południowo-wschodniej stronie klasztoru (Szafarnia, spichlerz klasztorny), Stary i Nowy Pałac Opacki, Spichlerz Opacki oraz Ogród Opacki - obecnie teren parku im. Adama Mickiewicza wraz z Oranżerią, Stajnią Opacką z Wozownią i zachowanym odcinkiem zewnętrznego pierścienia murów obronnych, a także kościół parafialny pw. św. Jakuba i Dom Bramny (Brama Zarazy).

Centrum zespołu i najcenniejszy jego element stanowi archikatedra - ceglana trójnawowa bazylika z transeptem, o pięcioprzęsłowym trójbocznie zamkniętym prezbiterium z  obejściem. Całe wnętrze jest przesklepione, dominują formy gwiaździste, w nawie południowej - sklepienie krzyżowo-żebrowe, w obejściu - trójpodporowe. Zachowały się unikatowe elementy detalu architektonicznego w stylach od romańskiego po późnobarokowe. Na wystrój kościoła składają się trzy marmurowe portale z 2 ćw. XVII w. oraz osiemnastowieczne empory. Ruchome wyposażenie kościoła pochodzi w zasadniczej części z  okresu późnego renesansu i baroku. Składa się na nie ołtarz główny, zespół 20 ołtarzy bocznych (k. XVI-XVII w.), ambona (2 poł. XVIII w.), dwa zespoły stall i 11 ław (ok. 1600 i 1612), dwa prospekty organowe (2 poł XVIII w.), marmurowy lawaterz (1635), cykl portretowy fundatorów i dobrodziejów (pocz. XVII w.), zespół 23 obrazów religijnych w nawie głównej, zespół nagrobków, epitafiów i płyt nagrobnych. Całość dopełniają dwie kaplice o barokowym wystroju, dzieło sopockiego sztukatora Ignacego Müllera z lat 1745-46 i kaplica Mariacka z barokowym ołtarzem i wystrojem z pocz. XX w.

Po południowej stronie kościoła, wokół kwadratowego wirydarza otoczonego z czterech stron krużgankami wzniesiony został trójskrzydłowy, dwukondygnacyjny, ceglany budynek klasztoru. W obrębie krużganka ze sklepieniami krzyżowymi z 2 poł XIV w., zachowanych jest kilka gotyckich profilowanych portali ostrołukowych oraz zespół portali barokowych. W skrzydle wschodnim klasztoru znajdują się najstarsze XIII-wieczne pomieszczenia: zakrystia przesklepiona sklepieniem krzyżowym i ostrołuczną kolebką, kapitularz z gotyckim sześciopolowym sklepieniem krzyżowym wspartym na dwóch ośmiokątnych granitowych kolumnach o wczesnogotyckich bazach, sklepiona sień prowadząca do ogrodu, dwie wąskie cele karceru (kolebka ostrołuczna) rozdzielone schodami do dormitorium i niewielka narożna sala braci (polichromowane sklepienie krzyżowe). W skrzydle południowym znajduje się największe i najbardziej reprezentacyjne wnętrze dawnego klasztoru oliwskiego - Wielki Refektarz, przesklepiony późnogotyckim sklepieniem sieciowym wspartym na 3 toskańskich kolumnach, w którym zachował się zespół 50 portretów opackich, 8 malowideł ściennych ze scenami z życia św. Bernarda z Clairvaux (k. XVII w.) i malowidła z wyobrażeniami dobrych uczynków (XVIII w.). Do krużganka południowego przylega budynek lawatorium, a w skrzydle zachodnim znajduje się m.in. Mały Refektarz - tzw. Sala Pokoju, w której w 1660 r. podpisano traktat pokojowy ze Szwedami.

Wysoką wartość integralności założenia dopełnia teren dawnego Ogrodu Opackiego - obecnie Park im. Adama Mickiewicza obejmujący zachowane w historycznych granicach założenie ogrodu opackiego wraz z terenem dołączonym na pocz. XX w. Ukształtowany został w 2 poł. XVIII w. za rządów dwóch kolejnych opatów - Jacka Rybińskiego i Karola Hohenzollerna, dla których pracowali znani ogrodnicy: sprowadzony z Wilanowa Kazimierz Dembiński (Dębiński) oraz pochodzący z Poczdamu Johann G. Saltzmann. W południowo-wschodniej części ogrodu zachowała się późnobarokowa kompozycja oparta na układzie dwóch osi, z których dłuższa - unikatowa, iluzjonistycznie rozwiązana oś widokowa skierowana została ku morzu. Natomiast część północno-zachodnią zagospodarowano w modnym wówczas stylu angielsko-chińskim. Był to pierwszy przykład tego stylu na terenie Polski. Obecnie czynione są starania, aby przywrócić niezachowane elementy małej architektury (pawilony, mostki, bramy).