Budynek jest cennym dokumentem rozwoju przestrzennego miejscowości z czasów, kiedy stanowiła ona atrakcyjne letnisko położone na trasie dawnej Kolei Nadwiślańskiej. Historia budynku jest związana z obecnością na terenie Józefowa społeczności żydowskiej oraz dziejami letnisk podwarszawskich.

Historia

Rozwój przestrzenny Józefowa oraz letniskowej architektury drewnianej wiąże się ściśle z powstaniem linii Kolei Nadwiślańskiej (Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej) oddanej do użytku w 1877 r. Dogodne połączenie kolejowe oraz walory przyrodnicze i krajobrazowe spowodowały, że od połowy lat 80. XIX w. Otwock i jego okolice stały się popularnym kierunkiem letniego wypoczynku oraz kuracji zdrowotnych, szczególnie mieszkańców Warszawy. Uruchomienie przystanku kolejowego w Józefowie w 1888 r. nadało również tej miejscowości charakter letniskowo-wypoczynkowy. W 1914 r. został oddany do użytku przystanek kolei wąskotorowej łączącej miejscowość z Warszawą i Jabłonną. Obszar dzisiejszego miasta przynależał początkowo do gminy Zagóźdź, a następnie częściowo do gminy Falenica Letnisko (1925). W latach 30. XX w. podjęto próbę nadania miejscowości rangi gminy, powołano także do życia Towarzystwo Miłośników Józefowa koło Otwocka (1934), dążącego do ochrony charakterystycznej dla miejscowości drewnianej i murowanej zabudowy willowej. W 1951 r. utworzono gminę Józefów, a w 1962 r. miejscowości nadano prawa miejskie.

Dynamiczny wzrost drewnianej zabudowy letniskowej na terenie Józefowa miał miejsce na przełomie XIX i XX w. Zabudowa koncentrowała się wówczas przede wszystkim w rejonie dworca kolejowego oraz wytyczonych wzdłuż linii kolejowej ciągów komunikacyjnych. Stylistyka budynków inspirowana była popularną wówczas architekturą szwajcarską, prezentowaną na Wystawach Światowych w Wiedniu (1873) i Paryżu (1878), a także rosyjskiej ornamentyki ludowej, tzw. stylu laubzegowego. Wpływ na wygląd ówczesnej zabudowy miała działalność Michała Elwiro Andriolliego (1836-1893), malarza i rysownika, autora projektów drewnianych budynków mieszkalnych na terenie Otwocka.

Dom drewniany zlokalizowany pod obecnym adresem Wyszyńskiego 2 (dawniej ul. Wiejska, następnie ul. Polna, róg Warszawskiej, ul. B. Pierackiego) został wybudowany na początku XX w. na terenie dawnej posesji hipotecznej „Kolonia Frankówka”. Na przestrzeni następnych dziesięcioleci własność budynku kilkukrotnie ulegała zmianie, księga hipoteczna nieruchomości wymienia m.in. takie osoby jak: Szajna Bajla z Hendków Wertman (1917), Michuel i Amalja Tandetnik (1930), Maria Lipińska (1930), Icek i Eliasz Nopengarten i Henoch Blumkrantz (1932), Anna Weniberg (1934), Ruchla (Rozalia) Hendel, Józef i Salomea Grant (1936). Przed 1933 r. na działce znajdowały się zabudowania o charakterze letniskowym, przeznaczone na wynajem – dwa budynki parterowe, jeden dwukondygnacyjny oraz drewniany ustęp. W 1933 r. odbyła się publiczna licytacja nieruchomości, stanowiącej wówczas własność Szajny Balji Wertman, składającej się z placu o powierzchni 1 morgi, ogrodzonego z trzech stron płotem sztachetowym, z jednej strony drutem kolczastym, porośniętego drzewami sosnowymi i liściastymi. Na placu znajdowały się wówczas cztery budynki: trzy parterowe, jeden jednopiętrowy (zachowany do dziś), a także zabudowa gospodarcza. Jak informuje zachowany opis z 1933 r. budynek główny posadowiony był na podmurówce, z boków znajdowały się trzy piętrowe, otwarte werandy, z tyłu dwie małe o dwuspadowych daszkach. Na pierwszej kondygnacji znajdowało się wówczas 8 pokoi z 3 piecami i 3 kuchniami, na drugiej 9 pokoi z 4 kuchniami. Ściany pomieszczeń były tynkowane, podłogi wykonano z desek, budynek był skanalizowany. Kwatery wynajmowane były od kwietnia do września, w okresie zimowym budynek zamieszkiwał stróż z rodziną. W okresie II wojny światowej żydowscy właściciele nieruchomości zostali wysiedleni do getta, w okresie powojennym budynek przeznaczono na cele kwaterunkowe.

Opis

Dawny budynek letniskowy znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie stacji kolejowej Józefów. Wykonany został w konstrukcji szkieletowej jako dwukondygnacyjny, założony na rzucie prostokąta z ryzalitem od strony frontowej oraz  trzema dwukondygnacyjnymi werandami przykrytymi dwuspadowymi dachami. Od strony północnej znajduje się jednokondygnacyjny ganek. Budynek posadowiono na wysokiej, ceglanej podmurówce. Ściany zewnętrze wykończone są szalunkami o układzie poziomym i pionowym. Narożniki ścian zaakcentowano pionowym szalunkiem w kolorze brązowym stylizowanym na pilastry o dekoracyjnej bazie. Analogiczny kolor zastosowano na belkach podwaliny, gzymsie kordonowym poniżej otworów okiennych pierwszej kondygnacji, na profilowanych opaskach okiennych oraz zewnętrznych skrzydłach okien, a także na listwach okiennic przesłaniających okna dolnej kondygnacji. W budynku zachowała się drewniana stolarka okienna w konstrukcji ościeżnicowej oraz przykłady drzwi o konstrukcji ramowo-płycinowej.

Elewacja północna budynku jest pięcioosiowa, symetryczna, z niewielkim, wspartym na czterech słupach gankiem poprzedzonym murowanymi schodami o pełnej balustradzie. Na osiach środkowych pięcioosiowych elewacji wschodniej i zachodniej zlokalizowane zostały dwukondygnacyjne werandy, wsparte na sześciu słupach. Elewacja południowa jest siedmioosiowa z dwukondygnacyjnym gankiem przykrytym dachem dwuspadowym. Wszystkie elewacje dekorowane są bogatym detalem snycerskim, na który składają się m.in. ażurowe fryzy na gankach, dekoracyjne zakończenia desek szalunkowych, ornamentalny fryz okapu dachowego, laubzegowe wypełnienia przestrzeni podokapowych ganków.

Wewnątrz budynku zachował się w znacznym stopniu oryginalny układ funkcjonalno-przestrzenny, z ulokowaną od strony północnej dwubiegową, zabiegową, drewnianą klatką schodową o balustradzie z toczonych, asymetrycznych tralek. Ściany wewnętrzne obydwu kondygnacji są murowane, część ścianek działowych jest drewnianych. Stropy wykonane zostały w konstrukcji drewnianej oraz wykończone wyprawą na ruszcie trzcinowym. Zachowały się częściowo podłogi deskowe. Stolarka drzwiowa jest w większości oryginalna, drewniana, o konstrukcji ramowo-płycinowej, jedno- i dwuskrzydłowa, także z nadświetlem. Część drzwi zaopatrzona jest w oryginalne, mosiężne klamki o historyzującej lub modernistycznej formie. Oryginalna stolarka okienna o konstrukcji ościeżnicowej posiada układ jedno- i dwudzielny, zamykana jest za pomocą zawrotnic o dekoracyjnie opracowanej rączce. Wewnątrz pomieszczeń zachowały się drewniane parapety o profilowanych krawędziach, wsparte na dekoracyjnych wspornikach. W pomieszczeniach mieszkalnych znajdują się oryginalne piece ceramiczne, z białych kafli, częściowo przebudowane, z żeliwnymi drzwiczkami z fabryki Końskie.

W latach 2018-2022 została przeprowadzona adaptacja obiektu na potrzeby budynku użyteczności publicznej. Willa stała się siedzibą Domu Nauki i Sztuki prowadzonego przez Miejski Ośrodek Kultury w Józefowie. Z uwagi na stan obiektu i zakres adaptacji do nowych funkcji, konieczne było przeprowadzenie szerokiego zakresu prac budowlanych, konserwatorskich i restauracyjnych. Pracom konserwatorskim poddano w szczególności konstrukcję ścian zewnętrznych, szalunki zewnętrzne wraz z częścią elementów dekoracyjnych ścian i okapów dachu, stolarkę okienną i drzwiową. Pozostałe elementy budynku zostały odtworzone bądź zrekonstruowane w oparciu o istniejące wzory lub wykonane od nowa w oparciu o współczesne normy projektowe i warunki techniczne (np. posadowienie budynku, drewniane stropy parteru, konstrukcja dachu). Odtworzono pokrycie dachu z dachówki ceramicznej. Modernizacja i dostosowanie budynku do nowych funkcji spowodowały też wprowadzenie nowych elementów, m.in. wewnętrznego szybu windowego prowadzącego z piwnic na piętro budynku, zewnętrznej platformy schodowej dla osób niepełnosprawnych, izolacji zewnętrznej i wewnętrznej ścian oraz szeregu instalacji, w tym przede wszystkim instalacji wentylacji mechanicznej i klimatyzacji.

Oprac. Marcin Dawidowicz, kierownik OT NID w Warszawie, 14.03.2024 r.