Historia

Wały Śląskie datowane są w szerokich ramach od VIII–IX do XI i XII w. Możliwa jest również dwufazowość tych konstrukcji, przynajmniej w niektórych rejonach. W pierwszej fazie Wały Śląskie mogły być związane z plemieniem Dziadoszan, w drugiej zaś z monarchią wczesnopiastowską. Źródła historyczne nie wspominają bezpośrednio o istnieniu tego typu obiektów. Ostatnio pojawiła się również hipoteza, w myśl której Wały Śląskie zostały usypane dopiero w poł. XIII w. i w ciągu XIV/XV w. dla wyznaczenia granic księstwa głogowskiego. Badacze nie są także zgodni co do funkcji pełnionej przez te podłużne obiekty. Czy służyły one bardziej obronie granic, czy wyznaczaniu ich w terenie, a może za ich pomocą starano się kontrolować szlaki handlowe oraz pobór ceł i innych podatków? Być może funkcje Wałów Śląskich zmieniały się w czasie lub nakładały na siebie.

Opis

Wały zlokalizowane są w Borach Dolnośląskich na terenie Przemkowskiego Parku Krajobrazowego. Ciągną się z pd. na pn. z lekkim odchyleniem na zach., coraz większym od połowy ich długości, równolegle do rz. Bóbr, po jej prawej stronie w odległości 8–10 km. Oddalone są ok. 200 m na wsch. od Pogorzeli, opuszczonej wsi. Podłużne obiekty położone w pobliżu tej niezamieszkanej osady leśnej należą do ciągu południowego Wałów Śląskich. Jest to najlepiej zachowany odcinek tych ziemnych konstrukcji, mający 7,5 km długości. Zachowany fragment wałów zaczyna się przy skrzyżowaniu dróg ze Studzianki i Wierzbowej do Przemkowa, przy oddalonym o 4,5 km na pn. od Wierzbowej punkcie Drei Grenzen [Trzy Granice], na wysokości 153 m n.p.m. Dalej ciągnie się ok. 5 km na pn. w stronę Piotrowic. W pobliżu Pogorzeli na odcinku ok. 400 m wał uległ już całkowitemu zniszczeniu. Dalej w kierunku pn. wznosi się na wzgórze o wysokości 166 m i zanika na podmokłej łące, na pd. od osuszonego Krowiego Bagna. W tym miejscu wypływał strumień nazywany niegdyś Grenz Graben [Graniczny Rów]

Wały Śląskie w zależności od stopnia ich zachowania ciągną się w okolicach Pogorzeli, na różnych odcinkach, w układzie trzech, dwóch lub tylko jednej pary złożonej z nasypu i rowu przylegającego bezpośrednio od strony wsch. Przedzielająca je płaska przestrzeń, określana jako berma lub międzywale, ma od 6 do 12 m szerokości. Całość konstrukcji osiąga obecnie szerokość rzędu 39,5–47,5 m. W najlepiej zachowanych miejscach wysokość wałów wynosi ok. 2 m (od dna rowu do szczytu nasypu). Na podstawie wykonanych pomiarów stwierdzono, że para wsch. była najszersza, osiągając ponad 10 m, wał i rów zach. był zaś o połowę węższy.

Początki zainteresowania Wałami Śląskimi sięgają 1. poł. XIX w. Badania historyczne rozpoczęte w 1802 r. przez J.G. Worbsa do 1945 r. były prowadzone przez badaczy niemieckich. W tym czasie pojawiały się informacje o odkryciach różnych przedmiotów na Wałach w okolicach Pogorzeli. Na przykład na pocz. XIX w. podczas niwelowania nasypów natrafiono na brązową szpilę i łańcuszek z 7 ogniw, a w 1824 r. odkryto żelazne podkowy i ostrogi. Pierwsze naukowe w założeniu prace wykopaliskowe w rejonie Pogorzeli wykonał w 1933 r. zespół pod kierownictwem F. Geschwendta. Założono 7 sondaży, w tym 2 koło Pogorzeli. Wcześniej, w sierpniu 1904 r., doszło do wielkiego pożaru lasów, który strawił doszczętnie wieś. Obszar chwilowo pozbawiony drzew, na którym wyraźnie widoczne były nasypy z rowami, został sfotografowany przez znanego badacza pradziejów M. Hellmicha. Jeden z wykopów F. Geschwendt założył ok. 1,5 km na pd. od Pogorzeli, które zostały już odbudowane. Przeciął w ten sposób na odcinku 40 m trzy pary nasypów I rowów. Wały składały się z drobno- i gruboziarnistego piasku zalegającego na pierwotnym poziomie gruntu. W nasypach natrafiono na ślady po słupach. Między wałem wsch. i środkowym znajdowało się międzywale, użytkowane ob. jako droga. Drugi wykop został wyznaczony 80 m dalej na pd. Kolejne prace wykopaliskowe przeprowadził R. Kiersnowski w 1949 r. Niewielki sondaż wytyczono ok. 2,5 km na pd. od Pogorzeli. Zdaniem badaczy Wały Śląskie w pobliżu Pogorzeli pierwotnie składały się z trzech par równoległych nasypów i położonych obok od strony wsch. rowów.

Zabytek jest ogólnie dostępny. Wieś Pogorzele została całkowicie opuszczona niedługo po zakończeniu II Wojny Światowej. Do 1992 na tym terenie znajdował się poligon wojskowy. Istnieje możliwość zwiedzania Wałów Śląskich z przewodnikiem. Organizowane są również całodniowe wycieczki do zabytku. Zajmuje się tym Bractwo Strażników Wałów Śląskich związane z Towarzystwem Bory Dolnośląskie. Bliższych informacji udziela Muzeum Ziemi Szprotawskiej im. Felixa Matuszkiewicza.

oprac. Radosław Solski, 29-11-2015 r.