Obecność tego typu obiektów jest związana ze średniowiecznym rozdrobnieniem feudalnym i gospodarczą organizacją terenu. Jest przykładem szeroko rozpowszechnionej w okresie średniowiecza niewielkiej siedziby pańskiej o cechach obronnych. Na tutejszym obiekcie odkryto ślady wielowiekowej zabudowy dworskiej, zapoczątkowanej fundacją Porajów Strzyżewskich - dwór rycerski z XV wieku, o którym w 1496 r. informowano jako o „grodziszczu” oraz dwór szlachecki z XVIII w., oraz wyjątkowo cenny zbiór zabytków ruchomych, przede wszystkim kafli. Szczególnie cenne okazy, ze względu na ich wiek, unikatowy charakter, precyzję i kunszt wykonania reliefów jak i bogactwo motywów są kafle gotyckie i renesansowe. Ornamenty zdobiące ich lica ukazują wiele aspektów średniowiecznego świata, zarówno rzeczywistego, jak i wyobrażonego.

Opis obiektu

Stanowisko usytuowane jest 250 m na południowy-wschód od drogi z Gniezna do Torunia, przy której rozlokowana jest miejscowość Jankowo Dolne. Położone na wysokim wzgórzu, cyplowato wysuniętym na wschód, ku dolinie rzeki Wełny, okolonym doliną i jarami, którego kulminacja zajmuje powierzchnię ok. 40 x 20 m.

Historia obiektu/datowanie etapów budowy

Teren, gdzie później wzniesiono średniowieczną siedzibę obronną właścicieli okolicznych dóbr, był już wcześniej zasiedlony. Charakter tego osadnictwa, datowanego na okres wczesnośredniowieczny (XII-XIV wiek), nie został do końca wyjaśniony. Późniejsza zabudowa tego miejsca jest wielofazowa. Odkryte w trakcie kilkuletnich badań wykopaliskowych pozostałości materialne wskazują na ulokowanie tutaj zabudowy dworskiej o charakterze obronnym. Pierwsze zabudowania łączone z siedzibą pańską datuje się na około poł. XV w. Była to zapewne średniowieczna siedziba Porajów Strzyżewskich. Dwór i jego wieloizbowe wnętrze były kilkukrotnie przebudowywane o czym świadczą wyeksplorowane zabytki pochodzące z XV-XVI w., a także późniejsze z XVII-XVIII w. 

Stan i wyniki badań archeologicznych

Stanowisko zostało odkryte przez C. Strzyżewskiego w 1986 r. Odkryte wówczas na powierzchni pola uprawnego liczne zabytki ruchome i destrukty budowlane były wysoce obiecujące w kontekście zalegającej pod powierzchnią ziemi substancji zabytkowej, której przebadania podjęli się pracownicy MPPP w Gnieźnie. Badania wykopaliskowe trwały kilka sezonów badawczych począwszy od 1990 r. i dostarczyły spektakularnych odkryć. Znaleziono tu kilka tysięcy fragmentów naczyń, liczne przedmioty żelazne (groty strzał, noże, klamry, gwoździe, ćwieki, okucia), szyby i naczynia szklane, osełki oraz monety (denary z XV w., ćwierćtalar i szelągi z XVII w.), płytki posadzkowe. Najważniejszą część pozyskanego zbioru zabytków stanowią jednak kafle piecowe, kilkaset fragmentów z kilku pieców, zarówno kafli płytowych jak i garnkowych. Szczególnie cenne okazy to  kafle gotyckie i renesansowe. Najbardziej interesującą pod względem tematycznym grupę stanowią zabytki piętnastowieczne. Piec gotycki był swego rodzaju modelem mikrokosmosu skupiającym w sobie obrazy zarówno zwyczajnej codzienności wieków średnich, dziejów biblijnych, legendarnych lub mitologicznych, ujętych jednak w kostium bieżącej epoki, jak i fantastycznych dziwolągów zwierzęcych czy istot demonicznych oraz znaczące symbole religijne lub heraldyczne. Zatem tematyka kafli gotyckich to: święci, postaci biblijne i ludzie, zwierzęta i bestie. Wszystkie w przedstawieniach alegorycznych, symbolicznych, ale też zwyczajnie ozdobnych. Niejednokrotnie piece stanowiły herbarze – z wizerunkami herbów państwowych, ziemskich i rycerskich, których w Jankowie Dolnym odkryto kilkadziesiąt rodzajów, a które okazały się ważne dla datowania kafli i całego zespołu. 

Ten niesamowity zbiór kafli został poddany w 2014 r. konserwacji i jest wystawiany w Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie. 

Miejsce dostępne, własność prywatna.

opr. Elżbieta Wyrwińska, NID, Specjalistyczna Pracownia Terenowa w Trzebinach, 05-05-2021 r.

Bibliografia

• Kafle gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich, Gniezno 1993. 
• Jankowo Dolne, st. 21, Informator Archeologiczny, Badania rok 1990, s. 98, Badania rok 1991, s. 119, Badania rok 1992, s. 100-101, Badania rok 1993, s. 112-113, Badania rok 1994, s. 112, Badania rok 1995, s. 120-121,
• link do materiałów na temat konserwacji zbioru kafli - https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwjWgpS90JvxAhVC6aQKHYPaBXUQFjADegQIBhAD&url=http%3A%2F%2Fwww.zdunskieopowiesci.pl%2Fwp-content%2Fuploads%2F2018%2F02%2Fkafle_tablice.pdf&usg=AOvVaw1rHxvX8oeY2pLyj-VNMLm4