Jest pozostałością  jednej z najbardziej okazałych tego typu  siedzib magnackich na Lubelszczyźnie. 

Usytuowanie i opis

Zamczysko w Uchaniach, znajduje się na południowy zachód od zwartej zabudowy wsi i ok. 600 m na zachód od kościoła. Jest usytuowane w dolinie Wełnianki, lewego dopływu Bugu. 

Stanowisko zajmuje wyniesienie, sztucznie odcięte od reszty rozległego cypla tworząc formę plateau o wym. ok. 60 x 70 m i wysokości względnej 9-10 m od podstawy. Na powierzchni nie zachowały się relikty architektury, jedynie czytelne są na pewnych odcinkach pozostałości fosy. Teren Zamczyska jest nieużytkiem, gęsto porośniętym drzewami i krzewami. 

Historia

Pierwsza wzmianka na temat Uchań pochodzi z 1205 r., zanotowana w latopisie ruskim. Mówi o walkach wojsk Litwy i Jaćwieży  w czasie  wyprawy na Ruś, które toczyły się koło Czerwienia i wrót „zastawy” (strażnicy?) w Uchaniach. Od 1387 r., czyli od momentu przyłączenia Rusi do Korony, Uchanie były własnością królewską. W 1470 r.  W roku 1470 Paweł Jasieński herbu Gozdawa z Jasieńca na Mazowszu, podstoli sandomierski i starosta malborski, otrzymał Uchanie od króla Kazimierza Jagiellończyka za zasługi w walce z Krzyżakami. Tutaj w latach 1482-84 ufundował kościół, zatroszczył się o ustanowienie w 1484 r. parafii i otrzymał od króla przywilej lokacyjny.

Paweł Jasieński zbudował też dla siebie siedzibę mieszkalną. Za czasów jego syna, również Pawła, w 1500 lub 1502 r. doszło do najazdu tatarskiego, który całkowicie zniszczył Uchanie. Na pewno w dużej mierze ucierpiała także rezydencja, bowiem Paweł poważnie zaangażował się wkrótce w jej odbudowę. Prace budowlane były prowadzone na tak dużą skalę, że został z tego powodu zwolniony w latach 1504 i 1505 z obowiązków wypraw wojennych. Działania te wskazują, że obiekt został albo całkowicie zniszczony i należało go odbudować prawie od podstaw lub, co jest chyba bardziej prawdopodobne, pierwotna rezydencja obronna była drewniana, została przez Tatarów spalona, natomiast Paweł dla podniesienia stanu bezpieczeństwa zbudował  obiekt murowany. W świetle tej hipotezy, chronologię najstarszej fazy murowanej zabudowy zamku Uchańskiego należałoby przesunąć na pocz. XVI w. Paweł Jasieński zmarł bezpotomnie w 1507 r. i Uchanie przeszły w ręce jego kuzynów ze strony matki - braci Magnuszewskich.

Około 1514 r. właścicielem Uchań został jeden z braci -  Paweł. Odtąd stały się one jego główną siedzibą, a Magnuszewski od nazwy majątku przyjął nazwisko Uchański. Rozbudowa rezydencji obronnej na dużą skalę miała miejsce w 2 poł. XVI w., za czasów wspólnych rządów synów Pawła: Jakuba (prymasa i interreksa na przełomie 1572/73  i 1573/74 roku), Arnulfa i Tomasza Uchańskich, a następnie syna Tomasza – Pawła Uchańskiego, wojewody bełskiego. Prymas Jakub Uchański,  fundując murowany kościół w Uchaniach zatrudnił tego samego architekta i budowniczych do prac na terenie zamku. Po śmierci Pawła Uchańskiego w 1590 r., właścicielką dóbr została jego córka Helena, zamężna z Mikołajem Daniłowiczem, starostą drohobyckim i podskarbim wielkim koronnym. W posiadaniu Daniłowiczów Uchanie pozostały do 1676 r., kiedy jako wiano Zofii Anny Daniłowiczowej otrzymał je Jan Cetner. Do tej rodziny majątek nie należał długo, bowiem córka Jana - Teofila Teresa Cetnerówna dziedzicząc Uchanie, wniosła je w posagu Józefowi Potockiemu. Od 1723 r. majątek był w rękach ich syna – Franciszka Salezego Potockiego, wojewody kijowskiego oraz starosty bełskiego i hrubieszowskiego, zmarłego w 1772 r. Po 1600 r., co ma związek z pierwszymi Daniłowiczami, nastąpiły gruntowne przeobrażenia całego założenia i nadanie mu cech renesanowej rezydencji.

Zamek, podobnie jak założony obok niego ogród włoski, wzbudził zachwyt Szymona Starowolskiego, który ok. 1632 r.  zanotował w miejscowości „pałac okazały i bardzo piękne ogrody, co powszechne wszystkim magnato“. W czasie „potopu“  szwedzkiego w 1655 r. Szwedzi spustoszyli kościół uchański i i zamek. Najazdy tatarskie, m.in. w roku 1662, dopełniły zniszczenia.  Po upadku rezydencji ok. poł. XVII w. nikt nie podjął się jej gruntownej naprawy i odbudowy. Na mapie Galicji z l. 1779-1783 ( tzw. mapie  F. von Miega), jest widoczny jeszcze zarys murów zamkowych. W 1786 r. Ewaryst Kuropatnicki poinformował, że zamek był w tym czasie już opuszczony i zamieniał się stopniowo w ruinę, ale nadal „wielkość i ogromność pustego zamku teraz i jego rudera” okazywały „zamożność wielkość bogactw domu już zgasłego potomstwa”.

Po upadku warownej rezydencji, właściciele majątku na swoją nową siedzibę najpierw wyznaczyli drewniany dwór, natomiast w pobliżu ruin zamku Feliks Szydłowski zbudował w 1874 r. murowany pałac, przebudowany po 1920 r. przez Raciszewskich, zachowany do dziś.

Mury zamkowe zostały częściowo rozebrane w 1810 r., zaś cegłę z rozbiórki użyto do budowy browaru i gorzelni. Część murów rozebrano również w 1907 r., a materiał wykorzystano do budowy szkoły w sąsiednim Jarosławcu.

Stan i wyniki badań

Badania architektoniczno-archeologiczne  na zamczysku były prowadzone w latach 1958-68 pod kierunkiem Wiktora Zina z Instytutu Historii Architektury Politechniki Krakowskiej. 

W trakcie prac badawczych  został odsłonięty w obrębie ok. 60 wykopów badawczych rzut całego założenia zamkowego powstałego w wyniku kilkakrotnej rozbudowy i przebudowy w ciągu kolejnych stuleci. Stan rozpoznania rezydencji określił badacz na ok. 80%  jego powierzchni. W takcie realizacji wykopów badawczych oraz idąc odkrywkami architektonicznymi po koronie murów, zarejestrowano pod warstwą gruzu o grubości od 0,80 do 2,20 m w dobrym stanie technicznym: fundamenty, fragmenty murów przyziemia zachowane do wysokości od 0,30 do 1,20 m oraz system piwnic. W trzech pomieszczeniach piwnicznych, nie wypełnionych gruzem, zachowały się pierwotne sklepienia kolebkowe z lunetami. 

Ustalono trzy główne fazy budowy zamku. W pierwszej, datowanej na 2 poł. XV lub pcz,. XVI w., powstało najstarsze murowane założenie obronne (być może poprzedzone rezydencją drewnianą), odsłonięte w północno-zachodnim narożniku zamku. Na podstawie odsłoniętych reliktów fundamentów kamiennych stwierdzono, że był to budynek powstały na planie prostokąta o wym. ok. 18 x 20 m, wewnątrz dwudzielny, dwukondygnacyjny, z narożną cylindryczną basztą od północnego zachodu i klatką schodową umieszczoną od południowego zachodu. W drugiej fazie, datowanej na lata ok. 1550-1580, nastąpiła rozbudowa siedziby. Wówczas wzniesiono mury kurtynowe oraz trzy kolejne baszty, tworząc układ zamku z dziedzińcem i czterema cylindrycznymi basztami na narożach: od strony południowej o średnicach powyżej 10 m (mierzonych po stronie zewnętrznej), od północy – nieco mniejszymi.

Do istniejącego już w północno-zachodnim narożu - murowanego obiektu obronnego, dostawiono jednotraktowy budynek mieszkalny zamykając jednocześnie dziedziniec od strony zachodniej. Wjazd na teren dziedzińca wiódł przez bramę poprzedzoną przedbramiem, znajdującą się w północno-wschodnim narożniku założenia, tuż obok baszty.

W trzeciej fazie, datowanej na pocz. XVII w., zamek uzyskał ostateczną formę na planie lekko zdeformowanego kwadratu o wymiarach około 60 x 60 m z  Od strony północno-wschodniej pojawił się nowy wjazd do zamku, główne pomieszczenia mieszkalne znajdowały się od północy i zachodu, natomiast prostokątny  dziedziniec od strony traktów mieszkalnych uzyskał arkadowe krużganki. 

Nie są znane zabytki ruchome z badań i miejsce ich przechowywania. Można jedynie na podstawie sprawozdania z badań mniemać, że były one liczne i cenne, bowiem badacz stanowiska podaje, że odnaleziono „szereg detali kamiennych, żelaznych i ceramicznych rzucających światło na wyposażenie zamku”. 

Zabytek dostępny, położony przy Szlaku Renesansu Lubelskiego , na którym znajduje się zabytkowy kościół w Uchaniach z nagrobkami Uchańskich.

Oprac. Ewa Prusicka OT NID Lublin, 13-05-2018 r.