Usytuowanie i opis

Stanowisko jest zlokalizowane w centralnej części miasta, na północ od Wzgórza Zamkowego i na północny wschód od Starego Miasta, na lessowym wyniesieniu nazywanym „Czwartek” (189,9 -192,3 m n. p. m.) o stromo opadających do doliny Czechówki zboczach południowym i wschodnim. Stanowisko ograniczają ulice: Ruska, Szkolna i ks. Michała Sławikowskiego).

Stanowisko zajmuje  powierzchnię 1,5 ha. Na jego terenie znajduje się kościół z 1 poł. XVI wieku pw. św. Mikołaja oraz obiekty jemu towarzyszące. Stanowisko jest częściowo zniszczone w wyniku budowy obiektów kościelnych oraz intensywnej zabudowy mieszkalnej w XIX w.

Historia

Osada na Wzgórzu Czwartkowskim  istniała już w VI w., a więc w okresie przedlokacyjnym. Z czasem osadnictwo na tym terenie przyjęło charakter osady targowej. W źródłach pisanych po raz pierwszy nazwę przedmieścia  - Czwartek - wymienia Jan Długosz w połowie XV wieku., Nazwa  ta,  jak podają historycy, pochodzi od cotygodniowych targów, które odbywały się w czwartki, a o targowym charakterze osady świadczy również wybudowanie na Czwartku kościoła pw. św. Mikołaja, patrona m.in.  kupców. Osiedle targowe od samego początku rozwijało się pomyślnie. Z czasem, gdy na lubelskich terenach miejskich zaczęły się tworzyć coraz liczniejsze jurydyki – duchowne i świeckie – również na Czwartku, dzięki licznym nadaniom uczynionym przez mieszczan na rzecz świątyni, powstała w połowie XVI wieku jurydyka podległa prebendarzowi kościoła św. Mikołaja. Oznaczało to wyłączenie przedmieszczan zamieszkujących grunty kościelne na Czwartku spod jurysdykcji magistratu lubelskiego i poddanie ich władzy prebendarza. Było to bardzo korzystne dla dalszego rozwoju osady. Według wizytacji z 1603 roku na Czwartku istniały cztery cechy: szewski, piekarski, krawiecki i kuśnierski.

Przy kościele była też szkoła w domu murowanym i szpital dla ubogich. Czwartek – jako osiedle otwarte, pozbawiony własnych umocnień – był wielokrotnie niszczony. Z tego powodu na Wzgórzu Czwartkowskim – oprócz kościoła św. Mikołaja – nie zachowała się starsza zabudowa. W XIX wieku wzgorze zostało zagospodarowane w ten sposób, że powstała  tam nowa zabudowa w stylu „dworkowym” wolno stojących domków wśród drzew owocowych. Przy końcu XIX wieku zbudowano kilkanaście piętrowych kamieniczek, zamieszkiwanych z czasem wyłącznie przez ludność żydowską. W 1967 r. teren Wzgórza Czwartkowskiego został uznany jako zabytek.

Stan i wyniki badań

Archeologiczne badania wykopaliskowe na stanowisku prowadziła w latach 1959-62  Marta Młynarska-Kaletyn (pod kierunkiem Aleksandra Gardawskiego), w 1964 r. I. Demkowska  oraz w latach 1967-69 Stanisława Hoczyk-Siwkowa.

W trakcie badań  stwierdzono istnienie na Wzgórzu Czwartkowskim otwartej osady handlowo-produkcyjnej z okresu wczesnego średniowiecza. Zarejestrowano gęstą, nakładającą się na siebie zabudowę mieszkalną. Wydzielono 4 fazy osadnictwa: I faza (VI-VIII w.), II faza (VIII-poł. IX w.), III faza (poł. IX-poł. XI w.), IV faza (poł. XI- do lokacji miasta w 1317 roku).

W najstarszych dwóch fazach zdecydowanie przeważały domostwa półziemiankowe, których odkryto 25, w tym 20 mieszkalnych, 3 gospodarcze i 2 produkcyjne. Rzuty poziome obiektów mieszkalnych były zbliżone do kwadratu o powirzchni od 12 do 16 m2. W młodszych fazach dominowało budownictwo naziemne. Zarówno w starszych, jak i młodszych fazach osadnictwa wczesnośredniowiecznego istniała dość duża różnorodność urządzeń grzewczych. Najczęściej były to piece typu kopułkowego na planie owalu lub prostokąta, lepione z gliny  i kamieni, a także  piece drążone w jednej ze ścian domostwa tuż przy glinianej podłodze. W mniejszej ilości wystąpiły paleniska płaskie.

Na osadzie kwitło rzemiosło i handel. Odkryte przy południowym zboczu stanowisku dwa piece drążone w lessie poza obrębem właściwego domostwa, interpretowane są jako piece używane do drobnej wytwórczości o charakterze rzemieślniczym. Jeden z nich, datowany na X/XI w.  służył do przetapiania  żelaza. Identyczną funkcję pełnił drugi piec kopułkowy wolnostojący, datowany na XII-XIII w. Od XII w. funkcjonowało coraz więcej obiektów produkcyjnych na osadzie, które odsłonięto w zachodniej partii czwartkowskiego wyniesienia. Przetapiano w nich nie tylko rudę żelaza, ale również pozyskiwano masę szklaną. Część z nich służyła do dalszej obróbki żelaza, z którego wyrabiano: narzędzia, okucia, podkowy, ostrogi, klucze i drobniejsze przedmioty jak np, noże czy sierpy. Zebrane również w trakcie badań przęśliki i igły kościane świadczą o tym, że mieszkali tu również tkacze i krawcy.

Osada wytwarzała produkty w dużej mierze na sprzedaż, która obejmowała oprócz wyrobów rzemieślniczych, także różnorodne produkty spożywcze jak mięso, ryby oraz produkty sypkie jak zboże i sól, o czym świadczy m.in. znalezisko części wagi szalkowej. Najliczniejszą grupę znalezisk stanowią fragmenty naczyń glinianych, które potwierdzają, że osada funkcjonowała bardzo intensywnie.

Zabytek dostępny. Znajduje się na turystycznym Szlaku Wielokulturowym oraz Szlaku Renesansu Lubelskiego.

Oprac. Ewa Prusicka, OT NID Lublin, 25-07-2020 r.