Historia

Zespół szpitala pw. św. Cecylii pochodził z początków XVII w. W latach 1610-13 powstały pierwsze obiekty murowan, które zastąpiły zabudowę drewnianą, o istnieniu której informują wzmianki z ok. poł. XVI w. Szpital funkcjonował do XIX w. Część budynków zespołu szpitalnego uległa zniszczeniu już w XVII w. w czasie„potopu szwedzkiego“, następnie w XIX w., m.in. w wyniku pożaru w 1835 r.

Opis

Usytuowanie zabytku

Stanowisko jest położone w centralnej części miejscowości, około 60 m na zachód w linii prostej od Rynku w Janowcu, przy ul. Radomskiej 6. Teren jaki zajmuje, leży na południowym zboczu pradoliny Wisły.

Opis stanowiska

Zespół szpitala św. Cecylii nie zachował się na powierzchni, przetrwały jedynie fundamenty budynków. Stanowisko zajmuje teren o powierzchni 0,53 ha. Działka, na której się znajduje, ma sporą deniwelację - różnica poziomów to kilkanaście metrów, południowa część działki (tuż przy ulicy) leży na wysokości ok. 130 m n.p.m., zaś część północna wznosi się do ponad 140 m n.p.m. Obecnie teren jest nieużytkiem, chronionym wysokim ogrodzeniem. W południowo-zachodnim narożniku działki stoi kapliczka, natomiast w północno-wschodniej części znajduje się nieużytkowany budynek, zwany wikariatem.

Dzieje stanowiska

Najstarszy zachowany dokument dotyczący zespołu szpitala św. Cecylii, to wizytacja biskupia z 1617 r., która stwierdza istnienie w tym czasie co najmniej trzech obiektów murowanych: kościoła, szpitala i domu prebendarza. Wskazuje również fundatorów kościoła - ród Tarłów ze Szczekarkowa. Kościół św. Cecylii jest widoczny na rycinie E. Dahlbergha - szwedzkiego architekta i kartografa, inżyniera wojskowości, który na polecenie króla Karola X Gustawa przybył na teren Polski ok. 1656 r. i wykonał rysunki wielu znaczących budowli ówczesnej Rzeczpospolitej. W czasie „potopu szwedzkiego“ niektóre budynki zespołu zostały poważnie uszkodzone. Wizytacja biskupia z 1678 r., wymienia kościół murowany ze sklepieniami, odpowiednio wyposażony, z trzema ołtarzami. Mówi też o szpitalu, w którym wówczas przebywało ośmioro „biednych“, wymienia również dom prebendarza oraz dzwonnicę, która była wtedy częściowo zniszczona i wymagała naprawy. Opis z 1718 roku podaje informacje, że w szpitalu były wówczas cztery izby i dziesięcioro ubogich, co może świadczyć, że „szpital” był placówką dla opieki nad biednymi. W XIX w. duża część budynków uległa zniszczeniu, m.in. w wyniku pożaru w 1835 r.

W 1986 r. relikty zespołu szpitala zostały wpisane do rejestru zabytków jako stanowisko archeologiczne.

Stan i wyniki badań archeologicznych

Badania wykopaliskowe na stanowisku wykonał w 1985 r. Jerzy Cichomski. Ten sam badacz w 1990 r. prowadził również nadzory archeologiczne. Badania historyczne zespołu szpitalnego wykonała w 1983 r. Jadwiga Teodorowicz-Czerepińska. Badania geofizyczne metodą teledetekcji przy pomocy georadaru SIR-8 zostały przeprowadzone w 1984 r. przez Halinę Ginter i Tadeusza Książka.

Archeologiczne badania wykopaliskowe i nadzory archeologiczne pozwoliły odsłonić i zinterpretować znaczną część zespołu. Kościół pw. św. Cecylii, został rozpoznany w wykopach założonych w południowo-zachodniej części stanowiska. Jak wykazały prace badawcze na podstawie odsłoniętych murów fundamentowych, miał on wymiary ok. 11 x 22 m. Był to budynek jednonawowy, orientowany na osi w przybliżeniu wschód-zachód, z wejściem od strony zachodniej gdzie znajdował się przedsionek. Mury fundamentowe o grubości ok. 1,4 – 1,5 m, wykonane były z kamienia wapiennego, łączonego zaprawą piaskowo-wapienną. Prezbiterium było zakończone półkolistą absydą o średnicy zewnętrznej ok. 8,5 m (wewnętrzna średnica - ok. 5,5 m). Odsłonięto też fragment fundamentu zakrystii i fundament mensy. Ponadto stwierdzono obecność pod powirzchnią kościoła sklepionych krypt, a w badanych pod prezbiterium kryptach - pochówki szkieletowe. Zabytki ruchome jakie pozyskano w trakcie badań świątyni, datowane są od XVII do XIX w. Przy jej narożniku północno-zachodnim odsłonięto ponadto mury fundamentowe kolejnej budowli, najpewniej fragment łącznika kościół - budynek szpitalny, usytuowanego na północ od północno-zachodnego narożnika kościoła. Przy kościele św. Cecylii znajdował się współczesny mu cmentarz, o czym świadczą groby założone na wschód od jego murów. Prace badawcze wykazały, że istniał też starszy cmentarz (fundamenty kościoła zakłócają starsze groby szkieletowe) który należy łączyć z istniejącym tu wcześniej drewnianym kościołem/kaplicą z XVI w.

W odległości ok. 7,5 m na północny wschód do kościoła odsłonięto mury fundamentów kolejnej budowli - wolnostojącej dzwonnicy o czworobocznej konstrukcji i wymiarach 3 x 3,3 m (wymiary wnętrza to 1,3x1,3 m). Mury wzniesiono z kamienia wapiennego na zaprawie piaskowo-wapiennej, przy czym jego dolne partie wykonano techniką wlewu we wkop wąskoprzestrzenny. Jak wskazują zabytki ruchome, budowa dzwonnicy miała miejsce w 1 poł. XVII w. Budynek był wymieniony w wizytacji biskupiej z 1678 r. jako częściowo zniszczony, co miało miejsce prawdopodobnie w czasie „potopu szwedzkiego“, o czym mogą świadczyć zabytki ruchome pozyskane w trakcie badań: ceramika, a zwłaszcza monety znalezione w warstwach destrukcyjnych budowli: szeląg ryski Gustawa Adolfa z 1628 r., trzeciak Zygmunta III Wazy z 1630 r. oraz szeląg litewski Jana Kazimierza tzw. boratynka z 1623 r. (lub 1625 albo 1626 - data mało czytelna).

W trakcie badań, na północ od dzwonnicy, odsłonięto kilka murów łączących się ze sobą –zinterpretowanych jako południowo-zachodni narożnik wikariatu. Budynek miał wymiary 11,5 x 25 m. Powstał w XVII w., zniszczony w XIX w., najpewniej w trakcie pożaru w 1835 r. Istniejący współcześnie budynek, nazywany wikariatem, został zbudowany w latach 20. XX w. i stanowi najpewniej najnowszą fazę rozwojową starszego budynku oraz prawdopodobnie wykorzystuje wschodni fundament pierwotnego obiektu. 

W północno-wschodniej części stanowiska odsłonięto całkowicie fundamenty prostokątnego budynku o wymiarach 7,5x10 m, usytuowanego na osi W-E, zinterpretowane je jako pozostałości tzw. domu prebendarza. Udało się wyróżnić dwie fazy rozwojowe budynku. W pierwszej powstał obiekt o wym. 7,5 x 7,5 m, podpiwniczony, o czym świadczą odsłonięte fragmenty sklepień. W drugiej fazie, nieznacznie młodszej - od strony wschodniej dobudowano część o wymiarach 3 x 7,5 m. Okres funkcjonowania domu prebendarza był stosunkowo krótki i przypadał na przełom XVI i XVII w. oraz XVII w., co potwierdzają zabytki ruchome (głównie fragmenty naczyń glinianych) i informacje historyczne.

Na południe od dzwonnicy, pomiędzy domem prebendarza i kościołem, odsłonięto pozostałości studni, wykonanej z kamienia polnego i cegły (w wyższych partiach), z wypełniska której uzyskano sporą ilość materiału ceramicznego, datowanego na XVII-XIX w.

Dostęp do zabytku ograniczony (zwarte ogrodzenie).

Oprac. Ewa Prusicka, OT NID Lublin, 15-07-2020 r.