Jest to cenne źródło do poznania nowożytnych rezydencji obronnych na Lubelszczyźnie.

Usytuowanie i opis

Założenie w Podlodowie, nazywane przez mieszkańców Zamczyskiem, znajduje się we wschodniej części wsi, przy szosie w kierunku Pienian i Łaszczowa. Jest usytuowane na północnym stoku rozległej doliny Huczwy, w odległości ok. 300 metrów na południe od jej koryta.

Ziemne umocnienia obronne zostały całkowicie zniwelowane na skutek orki i prac budowlanych. Stanowisko obecnie nie tworzy formy terenowej i rozpoznawalne jest na podstawie 3 jasnych plam – pozostałości 3 bastionów, widocznych po swieżej orce. Teren  stanowiska jest obecnie zajęty pod uprawy rolne.

Historia

Pierwsza wzmianka na temat miejscowości Podlodów pochodzi z 1439 roku, kiedy była własnością Mikołaja i Jana z Podlodowa. W 1595 roku wymieniony został w przekazach pisanych dwór w Podlodowie kryty gontem, założony na planie prostokąta, trójdzielny, dwutraktowy z sienią na osi, od frontu z gankiem otoczonym „balaskami” z altaną o trzech oknach. W jednym trakcie znajdowały się dwa pokoje, każdy o czterech oknach i z piecem kaflowym. W drugim trakcie usytuowany był pokój o czterech oknach ogrzewany zielonym piecem kaflowym, apteczka i pokój o dwóch oknach. W sieni schody na altankę. Na dziedzińcu stał skarbiec murowany piętrowy kryty gontem, a w jego dolnej kondygnacji 3 sklepy (piwnice), natomiast do jego górnej izby prowadziły drewniane schody. Jako system obronny dworu wymieniony został „ostróg”, co oznacza fortyfikację ziemną o zamkniętym obwodzie i dowolnym narysie, głównie czworobocznym, ale też trójkątnym. Za potencjalnych fundatorów dworu można uznać Gołębiowskich z Podlodowa, którzy byli w tym czasie właścicielami wsi. Wały ziemne fortyfikacji, jeszcze wówczas dobrze zachowane w terenie, znane są z mapy F. von Miega z lat 1779-1782.

Na  podstawie planu  stanowiska, sporządzonego według pomiarów T.J. Rysaka i B. Rysaka w 1967 r. dla potrzeb Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie należy stwierdzić, że stan zachowania fortyfikacji w tym czasie był nadal dobry. Jak wynika z pomiarów, fortalicjum w Podlodowie zbudowano na planie trójkąta o wymiarach boków około 100x115x125 m, z bastionem w narożu północno-zachodnim i dwiema bastejami w dwu pozostałych narożach. Całość otaczała fosa. Bastion miał wówczas wysokość około 5 m, wały kurtyn północnej i wschodniej ok. 3 metrów od poziomu sąsiedniej drogi, fosa natomiast na odcinku północnym posiadała głębokość około 1 m. Basteja północno-wschodnia miała wówczas wysokość około 3,50 m, basteja południowa około 5 m, ale od północnego zachodu zniszczona została wykopem gospodarczym.

Stan i wyniki badań 

Pierwsze prace archeologiczne na stanowisku zostały podjęte w 1967 r. przez Andrzeja Kutyłowskiego. W tym czasie mieszkańcy wsi zadecydowali o postawieniu na terenie fortalicjum budynku straży pożarnej i świetlicy. Wówczas został przeprowadzony nadzór archeologiczny nad wykopem budowlanym o wymiarach 20 x 20 metrów. Założono też sześć wykopów sondażowych w centralnej części majdanu fortalicjum oraz na terenie dawnej kurtyny i fosy północnej. W wyniku badań nie zarejestrowano żadnych śladów historycznej zabudowy ani murowanych lub drewnianych konstrukcji obronnych. Stwierdzono, że obiekt został naruszony dość poważnie wcześniejszymi wykopami ziemnymi. Wyeksplorowane na majdanie warstwy miały miąższość do około 2 m i zawierały niewielką ilość zabytków: ceramikę wczesnośredniowieczną i neolityczną, kości zwierzęce, polepę oraz współczesne śmieci. Badacz sugerował, że przemieszanie materiału nastąpiło w wyniku nawiezienia ziemi na teren fortalicjum.

Kolejna wizyta archeologów na stanowisku odbyła się w 2001 roku, kiedy Stanisław Gołub i Tomasz Dzieńkowski wykonali tu badania ratownicze. Mianowicie, w trakcie prac polowych, w wyniku zapadnięcia się ziemi, został odsłonięty przy niemal nieczytelnym już na powierzchni bastionie północno-zachodnim fragment podziemnego korytarza – tunelu wydrążonego w lessie. Ustalono, że przebiegał on na osi wschód-zachód z lekkim odchyleniem w kierunku południowym i spadkiem poziomu w kierunku zachodnim. Jego szerokość wynosiła około 1,5 do 2 m, a strop stwierdzono na głębokości 1,80 m (w części wschodniej) i 2,4 cm (w części zachodniej), natomiast dno na głębokości 4,20 m (w części wschodniej) i 4,80 m (w części zachodniej) dając tym samym wysokość korytarza sięgającą około 2 metrów. Według relacji właściciela pola, tuż po zapadnięciu się ziemi widoczny był również mur ceglany – prawdopodobnie zamknięcie korytarza.

Na podstawie badań, odsłonięty na długości około 4 m fragment tunelu badacze zinterpretowali wstępnie jako rodzaj kawerny, tj. podziemnego schronienia, refugium. Funkcję refugium przypisali także całemu założeniu obronnemu w Podlodowie. Ważnym wynikiem badań było pozyskanie na powierzchni, w pobliżu prac archeologicznych, licznych materiałów ceramicznych: pradziejowych, ale głównie nowożytnych w postaci fragmentów naczyń i kafli. W większości naczynia nowożytne były glazurowane, datowane na XVI-XVII wiek.

Na podstawie źródeł pisanych - wskazujących obecność rezydencji szlacheckiej w Podlodowie; kartograficznych – ukazujących zabudowania na terenie fortalicjum; a także analizy pozyskanych w trakcie badań zabytków ruchomych – głównie kafli i fragmentów naczyń glinianych, można mniemać, że teren stanowiska nie miał wyłącznie funkcji refugium, ale był miejscem lokalizacji dworu obronnego. Na taką interpretację wskazuje Ewa Prusicka, opierając się na analogii fortyfikacji w Podlodowie do niedalekiego zamku w Kryłowie. Oba założenia powstały na planie trójkąta. Są przykładem nowych ówczesnych rozwiązań obronnych, powstałych na nękanych ciągłymi wojnami wschodnich kresach Rzeczypospolitej. Ten nowy eksperyment budowlany zastosowano w związku z potrzebą szukania skuteczniejszych form odpierania wojsk nieprzyjaciół.

Mając bowiem na uwadze, że w fortyfikacjach XVI wieku podstawowe elementy obronne (baszty, basteje, bastiony) wysunięte były na zewnątrz koncentrując w ten sposób obronę w kilku punktach – postanowiono zmniejszyć ilość tych punktów do minimum wzmacniając pozostałe poprzez wystawienie kilkukondygnacyjnych baszt lub bastionów narożnych (Kryłów). W ten sposób ograniczono liczbę punktów obronnych do trzech, co zwiększało skuteczność obrony, a przy okazji też powstała możliwość zmniejszenia liczebności załogi broniącej warownię. Kilka innych przykładów znamy z terenów położonych dziś za wschodnią granicą: zamki na planie trójkąta w Tokach koło Zbaraża, Zińkowie koło Kamieńca Podolskiego oraz Oleksińcu na Podolu. W Podlodowie zastosowano na miarę zamożności właścicieli wsi pomniejszoną i uproszczoną, bo tylko ziemną formę tego typu obwarowań. 

Zabytek dostępny.

Oprac. Ewa Prusicka OT NID Lublin, 13-05-2020 r.