Gród kasztelański powstał w szczytowym okresie ekspansji polskiej na ziemie pruskie. Stanowił strategiczny ośrodek z punktu widzenia planów państwa piastowskiego i bazę wypadową wypraw chrystianizacyjnych, które podejmowane były przez Bolesława Krzywoustego i kolejno jego synów.

Historia

Gród użytkowany był w ramach trzech fazach osadniczych. Około połowy XI w. na wyniesieniu założono osadę otwartą. W 2. połowie XI w. lub na przełomie XI i XII w. na znacznej jej powierzchni zbudowano dwuczłonową warownię jako jednorazowe założenie. Od czasu jej budowy była kilkakrotnie niszczona. Pierwsze zniszczenia umocnień grodu spowodowane pożarem datowane są na połowę XI w., późniejsze miały miejsce zapewne u schyłku XII w.. Wiadomo, że gród funkcjonował także w XIII w. Prawdopodobnie grodzisko w Grążawach należy identyfikować z castrum Zvytinense wymienianym w źródłach pisanych z XIII wieku, a będącym własnością biskupstwa płockiego. Użytkowanie grodu w XV-XVI w. poświadczone jest poprzez znalezienie na jego terenie fragmentów ceramiki naczyniowej.

Opis

Grodzisko znajduje się około 12 km na północny wschód od Brodnicy, na najbardziej na północ wysuniętym skrawku obszaru długiego półwyspu, który wcina się w dolinę rzek Brynica i Drwęca.

Grodzisko jest dwuczłonowe, jego powierzchnia wynosi 1 ha. Pierwszy człon grodziska, który pełnił funkcję grodu właściwego, ma kształt elipsy nieco spłaszczonej od strony południowej. Jego powierzchnia wynosi 3900 m2. Dookolny wał w najwyższym punkcie wznosi się około 5-6 m ponad poziom otaczającego grodzisko terenu. Jego szerokość u podstawy wynosi około 25 m. Majdan, znajdujący się w obrębie pierwszego członu, ma powierzchnię około 1500 m2. Jest zagłębiony, a w części środkowej nieznacznie wypiętrzony. Człon pierwszy oddzielony jest od następnego przylegającym od strony południowej nieckowatym obniżeniem, które stanowi zapewne pozostałość po fosie. Drugi człon grodziska o powierzchni około 7000 m2 ma kształt regularnego prostokąta. Jego wymiary mierzone u podstawy wału wynoszą 100 m × 70 m. Otaczający go wał o podobnych rozmiarach do tego, który otacza człon pierwszy ma kształt podkowiasty, otwarty od strony północnej. Majdan o powierzchni około 3500 m2 jest zagłębiony, w części środkowej nieznacznie wypiętrzony. Po stronie południowej grodziska znajduje się niewielkie nieckowate obniżenie terenu. Jest to ślad po fosie, która oddzielała gród od osady podgrodowej. Od strony północnej grodziska znajduje się wypiętrzenie terenu w kształcie trójkąta, oddzielone od obiektu fosą o szerokości 15 m. Być może znajdował się  w tym miejscu bastion. Grodzisko zachowane jest w stosunkowo dobrym stanie. Pierwsze badania o charakterze powierzchniowym zostały przeprowadzone w latach 1895-1897 z ramienia Muzeum Prowincjonalnego w Gdańsku. W 1969 r. prace archeologiczne przeprowadzone były przez pracowników Katedry Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Muzeum w Grudziądzu. Badania skoncentrowane były głównie na obszarze osady przygrodowej. Założono 12 wykopów badawczych, każdy o wymiarach 4,5 m × 4,5 m. Na terenie grodziska założono dwa wykopy badawcze o wymiarach 5 m × 5 m. Usytuowano je w centralnej części majdanów obu członów grodziska. W 1990 r. założono jeden wykop sondażowy o wymiarach 2 m × 2 m usytuowany na styku wału i majdanu członu drugiego obiektu. W sumie przebadano 54 m2 powierzchni grodziska. Kolejne badania prowadzone były z ramienia Muzeum w Brodnicy w latach 1996 oraz 2002-2005. Rozpoznano wówczas układ stratygraficzny obu członów grodziska, kontynuowano badania osady przygrodowej

oraz zidentyfikowano przeprawę mostową.

Na podstawie badań nawarstwień występujących na majdanie pierwszego członu grodziska ustalono, że ta część była założeniem jednofazowym, a drugi człon dwufazowym. I faza związana była z wczesnym średniowieczem, natomiast kolejna z czasami późnego średniowiecza i przełomem nowożytności. W południowo-wschodniej części pierwszego członu grodziska wystąpiły pozostałości po przekładkowej konstrukcji wału, ślady jego spalonych umocnień, pozostałości drewnianego domostwa oraz ślady po zniszczonym piecu kamiennym. W wypełnisku obiektu mieszkalnego znajdowało się dużo fragmentów naczyń ceramicznych i pokonsumpcyjnych szczątków kości zwierzęcych. W spągu tego wypełniska znalazły się szczątki niekompletnego szkieletu ludzkiego, który nie był ułożony w układzie anatomicznym. Możliwe, że jest to szkielet jednego z mieszkańców grodu, który został przygnieciony podczas zawalania się konstrukcjami ścian domostwa i umocnień wału. W południowej części majdanu drugiego członu odkryty został liczny materiał zabytkowy

oraz osteologiczny. Na podstawie badań archeobotanicznych wiadomo, że we wczesnym średniowieczu w Grążawach nastąpił wzrost liczby roślin związanych z gospodarką rolną człowieka. Fragmenty ceramiki, które znaleziono w obrębie grodziska i osady przygrodowej to pozostałości naczyń całkowicie obtaczanych, o kształtach baniastych, esowatych i dwustożkowatych, ze znacznie wychylonym brzegiem oraz dość powszechnie występującym ornamentem dookolnie rytych rowków i nakłuć grzebykiem, a także ornamentem strefowym. Wśród zabytków wydzielonych warto zwrócić uwagę na cztery egzemplarze żelaznych grotów do łuku, trzy egzemplarze żelaznych raków

do chodzenia po lodzie oraz kilka fragmentarycznie zachowanych żelaznych nożyków i fragmenty gwoździ, cztery okazy glinianych przęślików oraz paciorek szklany. Na osadzie przygrodowej odkryto pozostałości jam o charakterze gospodarczym i odpadkowym, pozostałości po paleniskach, piecach oraz po budynkach. Ponadto znaleziono zespół ceramiki naczyniowej datowanej na okres od X

do pierwszej połowy XIII w., kilka egzemplarzy pucharów na pustej nóżce, dwa egzemplarze żelaznych noży, wędzidło końskie, sierp żelazny, klin i dłuto żelazne oraz żelazne raki do chodzenia po lodzie.

Grodzisko jest dostępne przez cały rok.

Oprac.  Paweł Baraszkiewicz, OT NID w Toruniu, 15-12-2016 r.