Choć rozwój Międzyrzeca przerywały pożary, powodzie i epidemie, a także wydarzenia dziejowe, w tym powstanie Chmielnickiego w 1648 r., to pod koniec XVII w. istniała tu duża, dobrze zorganizowana gmina, podlegająca kahałowi w Tykocinie. Dzielnica żydowska, nazywana później Szmulowizną, wykształciła się przy synagodze. Pod koniec XVIII w. powstały żydowskie cechy rzemieślnicze, takie jak krawiecki i kuśnierski.

W 1827 r. w Międzyrzecu mieszkało 3012 Żydów. Dalszy rozwój miasta stymulowany był przez otwarcie drogi bitej z Brześcia do Warszawy (1823) oraz budowę stacji kolejowej Drogi Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej (1867). W 1886 r. w Międzyrzecu działało 10 domów modlitwy, 45 chederów oraz szpital żydowski. Na przełomie XIX i XX w. do Żydów należały m.in. młyny wodne, hamernia, dwie odlewnie miedzi, fabryki zajmujące się produkcją zapałek i obsadek, zakłady szczeciniarskie, a także fabryka narzędzi rolniczych oraz wag. Istniała również drukarnia, wydająca książki i czasopisma po polsku oraz w jidysz. Prąd dla miasta produkowali bracia Finkelsztajnowie.

W dwudziestoleciu międzywojennym Żydzi nadal stanowili największą grupę etniczno-wyznaniową w Międzyrzecu. Działało ok. 90 żydowskich sklepów. Wiele osób utrzymywało się z wyrobu pędzli i szczotek tradycyjnymi metodami, były też liczne garbarnie. Z innych przedsięwzięć można wymienić m.in. trzy kina, trzy młyny, kaszarnie, olejarnie, zakłady fotograficzne itd. Praktykowali lekarze, dentyści, prawnicy i adwokaci, działały składy apteczne. Istniały aż 52 chedery, jesziwa oraz religijna szkoła dla dziewcząt organizacji Bet Jaakow. W latach 1927–1939 wydawano 12 czasopism w języku jidysz.

Po wybuchu II wojny światowej, miasto zostało zbombardowane przez lotnictwo niemieckie, a następnie zajęte przez Armię Czerwoną. Po jej wycofaniu się, do Międzyrzeca wkroczyły wojska niemieckie. Rozpoczęły się wtedy masowe egzekucje Żydów. W 1942 r. Niemcy utworzyli getto oraz duży obóz pracy. Ostateczna likwidacja getta w Międzyrzecu nastąpiła w 1943 roku. Niemcy zburzyli wtedy dzielnicę żydowską wraz z synagogą oraz zdewastowali cmentarz (rozstrzelali na nim 179 Żydów). Pozostali więźniowie zostali wywiezieni do niemieckich nazistowskich obozów zagłady w Treblince i na Majdanku.

Opis

Kahał w Międzyrzecu Podlaskim posiadał pod swoim zarządem dwa cmentarze. Tzw. nowy cmentarz żydowski znajduje się przy ul. Brzeskiej 60, dokładnie naprzeciwko cmentarza katolickiego. Powstał w 1810 r., gdy książę Konstanty Czartoryski wydał rozporządzenie, nakazujące gminie żydowskiej w Międzyrzecu zamknięcie dotychczasowego cmentarza i organizację nowego miejsca pochówku na terenie położonym z dala od zabudowy miejskiej. Jednocześnie przekazał gminie działkę położoną przy Trakcie Brzeskim (obecnej ul. Brzeskiej). Pierwotna powierzchnia nowego cmentarza żydowskiego wynosiła 5506,71 m kw.; była sukcesywnie powiększana, aż do obecnych 2,8 ha.

Wiadomo, że przed 1939 r. cmentarz był ogrodzony do dziś zachowanym murem z czerwonej cegły, posiadał dwie bramy, a na jego skraju działał niewielki dom przedpogrzebowy (do dziś zachowany).

W czasie II wojny światowej cmentarz uległ dewastacji wskutek działań Niemców. Z rozkazu władz okupacyjnych część macew wywieziono w głąb Rzeszy, inne wykorzystano do prac budowlanych. Podczas akcji deportacyjnej do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w październiku 1942 r., Niemcy na terenie cmentarza dokonywali egzekucji osób pochodzenia żydowskiego. Ciała ofiar pogrzebano w miejscu mordu.

Cmentarz pełnił funkcje grzebalne także po wojnie. W latach 1945–1947 pochowano tu kilka osób pochodzenia żydowskiego zamordowanych w Międzyrzecu Podlaskim i jego okolicach, m.in. 23-letniego Srula Zylbersztejna, byłego żołnierza oddziału partyzanckiego, który został zamordowany koło stacji Sokule, oraz zmarłego także śmiercią tragiczną Szymona Finkelsztejna. Sporadyczne pochówki miały miejsce aż do 1973 roku. Ostatnim pogrzebanym był Mosze Kaufman.

Po wyzwoleniu nieliczni już międzyrzeccy Żydzi przystąpili do renowacji zniszczonej nekropolii. Dzięki zaangażowaniu m.in. Mordechaja Ekhojza, Motela Barbego i Jankiela Rozengarna na cmentarz wróciło wiele macew odnalezionych w różnych punktach miasta. Dzięki finansowemu wsparciu Abrama i Sary Finkelsteinów z Stanów Zjednoczonych naprawiono zniszczone ogrodzenie oraz wzniesiono pomnik ku czci ofiar Zagłady. Na cmentarz przeniesiono też ekshumowane szczątki osób zamordowanych 18.09.1943 r. w zbiorowej egzekucji na Piaskach.

W latach 90. XX w. z inicjatywy Żydów pochodzących z Międzyrzeca na cmentarzu przeprowadzono prace restauracyjne. Wycięto zarośla, utwardzono niektóre alejki, zabezpieczono wietrzejący mur. W 1995 r. ziomkostwo międzyrzeckie z Nowego Jorku ufundowało pomnik oraz tablicę pamiątkową na murze zachowanego domu przedpogrzebowego. W 2004 r. w mur cmentarny wmurowano część macew.

W 1997 i 2000 r. Andrzej Trzciński i Jerzy Sobota przeprowadzili częściową inwentaryzację nekropolii i oszacowali, że znajduje się na niej ok. tysiąca nagrobków w różnym stanie zachowania. Współcześnie odbywa się tylko pielęgnacja doraźna, polegająca do na wykoszeniu dojścia do najbliżej stojących obiektów, m.in. mogiły ofiar Zagłady. W tej sytuacji, podawaną przez źródła łączną liczbę ok. 1 tys. macew należy przyjmować „na wiarę”, nie mając na razie możliwości weryfikacji wskutek intensywnego wzrostu roślinności. Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków na mocy decyzji nr A/172 z 15.12.1988 r., podjętej przez WKZ Biała Podlaska.

Oprac. Magda Lucima

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.