Częściowo zachowany kościół i budynki klasztorne tworzą układ przestrzenny typowy dla architektury monastycznej cystersów. W krużgankach poklasztornych zachował się interesujący detal (ceramiczne wsporniki). Dawny browar klasztorny jest unikatowym przykładem średniowiecznych zabudowań gospodarczych. 

Historia

Klasztor w Bierzwniku wymieniany jest w aktach kapituły generalnej cystersów w 1280 r. W 1286 r. margrabiowie brandenburscy Otto IV, Konrad I i Jan IV nadali cystersom kołbackim 500 łanów ziemi na założenie filii, jako rekompensatę za zniszczenie dóbr w Kołbaczu. W 1294 r. mnisi z Kołbacza przybyli do Bierzwnika, zakładając tu nowy konwent. W 1305 r. Hasso von Wedel w zamian za 10 łanów ziemi zobowiązał mnichów bierzwnickich do założenia i utrzymania ołtarza i grobu rodzinnego. Dokument ten może świadczyć, że istniała w tym czasie przynajmniej część kościoła, którego budowę datuje się na 1. ćwierć XIV w. W tym samym czasie lub nieco później powstały trzy skrzydła klasztoru z krużgankami. Kościół miał formę ośmioprzęsłowej, trzynawowej pseudohali ze stosunkowo krótkim prezbiterium zamkniętym od wschodu siedmioma bokami dwunastoboku i z dwiema kaplicami przylegającymi do prezbiterium po bokach. W 1326 r. klasztor został zniszczony wskutek najazdu wojsk polsko-litewskich, który spowodował załamanie gospodarki klasztornej. W nowomarchijskim katastrze ziemskim margrabiego Ludwika Starszego z 1337 r. zanotowano, że  wioski klasztorne były opuszczone. W tej sytuacji w 1340 r. mnisi cysterscy nosili się z zamiarem opuszczenia Bierzwnika, tym bardziej że w 1347 r. zabudowania klasztorne padły łupem pożaru. Pozostali tam dzięki pomocy panujących, którzy od 1341 r. kilkakrotnie zwalniali konwent od podatku, a w następnych latach (np. w 1354) powiększyli stan posiadania klasztoru o nowe nadania. Do odbudowy bierzwnickiego klasztoru przyczyniło się też dzięki wsparciu macierzystego opactwa w Kołbaczu, które  w 1352 r. podarowało mnichom bierzwnickim 35 łanów ziemi. W rezultacie tych działań klasztor bierzwnicki poczynając od połowy XIV w. podnosił się stopniowo z upadku. Powstały wówczas m.in. zabudowania gospodarcze, a wśród nich zachowany do dzisiaj browar. W rezultacie tych przemian 2. połowa XIV stulecia stała się pomyślnym okresem w rozwoju bierzwnickiego klasztoru.  

W 1539 r. w wyniku reformacji wprowadzonej przez margrabiego Jana z Kostrzyna konwent w Bierzwniku został rozwiązany, a klasztor uległ kasacie. Dobra cysterskie przekształcono w domenę. W części zabudowań klasztornych urządzono mieszkanie dla administratora majątku. W XVII i XVIII w. adaptowano dawne skrzydła klasztorne na dwór myśliwski margrabiów brandenburskich. Kościół użytkowała gmina protestancka do czasu pożaru w 1690 r. W XVIII w. odbudowano wschodnią część kościoła, a korpus nawowy zaadaptowano na potrzeby huty szkła. W użytkowaniu domeny były liczne budynki gospodarcze – w większości powstałe w okresie nowożytnym. Dawny browar klasztorny w 1725 r. mieścił suszarnię i warzelnię, a więc pełnił swą dawną funkcję. Już jednak od początku XIX w. określany był jako spichlerz.  W pierwszych latach XIX w. zespół, w tym kościół padł ponownie łupem pożaru. W 1814 r. odbudowano prezbiterium kościoła i dwa przęsła korpusu, a pozostałą część korpusu rozebrano z wyjątkiem ściany południowej. W wyniku dziewiętnastowiecznych przekształceń prezbiterium uzyskało rzut zbliżony do koła, a od strony wschodniej stanęła neogotycka dzwonnica. Zabudowania klasztorne pozostawały w ruinie, niszczone nadal przez miejscową ludność, która rozbierała mury dla pozyskania materiału budowlanego. Około 1850 r. usunięto część dekoracji architektonicznej wnętrz (rzeźbionych ceramicznych wsporników), „ponieważ lud mógłby się z tych ozdób natrząsać”.  W 1945 r. spalił się dach kościoła oraz budynki poklasztorne, zniszczeniu uległ dawny browar. W wyniku zniszczeń i rozbiórek z całego zespołu pozostała (mocno przekształcona) część wschodnia kościoła, dolna partia jego ściany południowej, wschodnie i południowe skrzydła klasztoru i ruina klasztornego browaru.

Po wojnie zespół pozostawał przez długie lata nieużytkowany. W 1956 r.  został przekazany Kościołowi rzymskokatolickiemu. 26 grudnia 1956 poświęcony został prowizorycznie odbudowany kościół. W następnym roku kościół i skrzydła klasztorne (po rozbiórce zniszczonych murów pietra) nakryto prowizorycznym dachem krytym papą. 2 lipca tego roku została erygowana parafia w Bierzwniku.  Wkrótce potem inż. Zygmunt Kucharski wykonał projekt budowy stałego dachu kościoła, a inż. Z. Konarzewski – projekt trwałego zabezpieczenia budynków klasztornych tj. m.in. odbudowy dachu. Te ostatnie plany zrealizowano w 1961 r. Oba skrzydła klasztorne nakryto wówczas dwuspadowymi dachami o ceramicznym przekryciu, a w ich wnętrzu urządzono plebanię. W 1967 r. inż. Konarzewski sporządził projekt dalszego zabezpieczenia budynków klasztornych, który w następnych latach parafia stopniowo realizowała systemem gospodarczym.    

Pod koniec lat 90. XX w. wymieniono papowe pokrycie dachu kościoła na dachówkę ceramiczną. W lecie 1992 r. studenci UAM z Poznania pod kierunkiem B. Stołpiak i B. Świercz rozpoczęli kompleksowe badania archeologiczne kościoła i klasztoru. W latach 1992-1995 odsłonięto fundamenty murów i filarów międzynawowych korpusu nawowego kościoła. Odkryto relikty budynków gospodarczych z XVIII wieku oraz studnię kamienną w narożniku zachodnim nawy północnej.  Relikty gotyckiego korpusu nawowego stały się podstawą do opracowania koncepcji programowo-przestrzennej odbudowy kościoła, która sporządził arch. Maciej Płotkowiak ze Szczecina.  Projekt przewidywał dwa etapy prac. W pierwszym miano odbudować sześć przęseł korpusu nawowego wraz z odtworzeniem ściany południowej i przyległych do niej krużganków. W drugim przewidziano dostosowanie części wschodniej kościoła do odbudowanego korpusu, m.in. przez obniżenie wnętrza i usunięcie nadbudowy z XIX w. Prace rozpoczęto w 2001 r. Zbudowano północną ścianę kościoła, żelbetowe filary międzynawowe oraz żelbetową konstrukcję krużganka północnego (przy nawie kościoła), po czym inwestycja została wstrzymana. W międzyczasie prowadzono badania archeologiczne, których rezultatem było m.in. odkrycie studni pośrodku refektarza. Równolegle trwały prace przy dwóch zachowanych skrzydłach – zbudowano nowy szczyt skrzydła wschodniego i wyremontowano elewacje skrzydła południowego.     

Opis

Dawny klasztor usytuowany nad jeziorem, w północnej części wsi, w obrębie zabudowań domeny. Zespół poklasztorny złożony ze wschodniej części kościoła, zamykającego niegdyś czworoboczny wirydarz od północy, z południowego i wschodniego skrzydła klasztoru, oraz z  ruiny klasztornego browaru położonego od strony południowo-zachodniej tuż nad brzegiem jeziora. Bezpośrednio na południowy wschód od kościoła znajduje się murowana z cegły neogotycka dzwonnica – typu bramowego, o dwóch ostrołukowych arkadach mieszczących dzwony. 

Budynki kościoła i klasztoru  gotyckie. Kościół orientowany, obecnie jest trójnawową pseudohalą o krótkim, dwuprzęsłowym korpusie i centralizującym prezbiterium. Pierwotnie pseudohalowy korpus nawowy liczył osiem przęseł. Do krótkiego, jednoprzęsłowego, pięcioboczne zamkniętego prezbiterium, przylegały po obu stronach prostokątne kaplice boczne. Wnętrze nakryte  było sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o przęsłach poprzecznie  prostokątnych w nawie głównej i kwadratowych w nawach bocznych. Obecnie środkowa i zachodnia część kościoła są w trakcie odbudowy, mającej przywrócić pierwotny układ przestrzenny. Zachowane skrzydła klasztoru mają układ półtoratraktowy ze sklepionym krużgankiem od strony wirydarza. Skrzydło zachodnie nie zachowało się. 

W bryle zespołu dominuje zachowana wschodnia część kościoła, o wysokim prezbiterium nakrytym stosunkowo niskim, wielospadowym, ostrosłupowym dachem oraz krótkim, przypominającym transept korpusie nawowym nakrytym poprzecznym dachem dwuspadowym. Oba skrzydła klasztorne znacznie niższe,  parterowe, nakryte dachami dwuspadowymi. Budynki murowane, z cegły gotyckiej, części nowsze z nowożytnej cegły o drobnym formacie, cokoły z kamienia polnego (granitu). Dachy nakryte dachówką: karpiówką (prezbiterium, skrzydła klasztorne) oraz zakładkową (korpus nawowy). 

Elewacje na wydzielonym kamiennym cokole. Prezbiterium oszkarpowane. Z pierwotnej budowli zachowane pięcioboczne zamknięcie, oszkarpowane, z wąskimi ostrołukowymi oknami w nieco wyższych wnękach. Ościeża okien profilowane wałkami we wklęsce i sfazowaniem.  We wschodniej elewacji nawy północnej duży ostrołukowy portal o schodkowanych ościeżach, a nad nim okulus.  Elewacja północna obecnego kościoła oszkarpowana, wtórnie przepruta wysokimi, wąskimi oknami ostrołukowymi, zwieńczona trójkątnym szczytem. Zachowana również ściana wschodnia nawy południowej oraz dolna partia  południowej ściany kościoła.  Elewacje dawnego klasztoru przeprute ostrołukowymi oknami.  Wschodnia elewacja wschodniego skrzydła klasztoru oszkarpowana, z gotyckimi oknami o profilowanych ościeżach. Pośrodku wtórnie przebity ostrołukowo zamknięty otwór głównego wejścia. W zewnętrznej elewacji skrzydła południowego otwory okienne wtórnie przebite. Od strony wirydarza krużganki otwarte pierwotnie ostrołukowymi arkadami (w skrzydle wschodnim częściowo zamurowanymi). 

Wnętrze kościoła w układzie pseudohalowym. Zachowane dwa przęsła korpusu z ośmiobocznymi filarami międzynawowymi dźwigającymi ostrołuki arkad. Prezbiterium wydzielone wtórnie zwężoną, ostrołukową arkadą tęczy. W strefie podokiennej rząd ostrołukowych wnęk, wyżej – smukłe wysokie okna. W narożach zachowane służki sklepienne. Obecnie wnętrze kościoła nakryte wtórnymi stropami z podsufitką, strop prezbiterium ozdobiony imitacją żeber.  Rekonstruowana obecnie zachodnia część podzielona filarami o żelbetowej konstrukcji. W narożniku północno-zachodnim zachowana kamienna (granitowa) cembrowina studni z okresu nowożytnego. We wnętrzu skrzydeł od strony wirydarza krużganki nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi – od południa dziesięcioma, od wschodu siedmioma kwadratowymi przęsłami. Pomieszczenia skrzydeł pierwotnie sklepione, obecnie nakryte stropami. W skrzydle wschodnim  od północy położona  obszerna zakrystia na rzucie zbliżonym do kwadratu, niegdyś o czterech polach sklepiennych z motywem wpisanego rombu oraz dwudzielnych przęsłach trójkątnych w narożach (zachowane wsporniki z nasadami żeber). Obok, od południa usytuowana niewielka biblioteka, a za nią kapitularz – największa sala klasztoru, nakryta pierwotnie sklepieniem krzyżowo- żebrowym.  Na zakończeniu ciągów pomieszczeń skrzydła wschodniego, pomiędzy kapitularzem a krużgankiem skrzydła południowego usytuowany dawny karcer, mieszczący niegdyś schody do znajdującego się na (nie istniejącym obecnie) piętrze dormitorium. W skrzydle południowym zlokalizowane były wnętrza nieco mniej reprezentacyjne – w narożnej, zryzalitowanej części na przedłużeniu skrzydła wschodniego rozmównica (pierwotnie nakryta czterema przęsłami sklepienia krzyżowo-żebrowego) i sala braci (dawniej o trzech przęsłach takiegoż sklepienia), dalej w kierunku zachodnim – ogrzewalnia, a za nią – przekształcone pomieszczenia dawnego refektarza braci oraz kuchni. W krużgankach i zakrystii zachowane ceramiczne wsporniki sklepienne z dekoracją figuralną, ornamentalną oraz stożkowe. W skrzydle zachodnim, którego relikty odkryto podczas badań znajdował się obszerny refektarz konwersów.   

Dawny browar (obecnie w ruinie) był budynkiem na rzucie prostokąta, jednopiętrowym, nakrytym dachem dwuspadowym. Obecnie zachowały się tylko mury obwodowe zbudowane z cegły gotyckiej układanej w wątku wendyjskim, na cokole z kamienia łupanego.  Narożniki od strony południowej oszkarpowane. Elewacje rozczłonkowane szerokimi blendami, z których jedne  zamknięte łukiem ostrym o obniżonej strzałce (zbliżonym do łuku pełnego), drugie zdwojonym łukiem ostrym, zwieńczone fryzem z ukośnie wysuniętych główek cegieł. Wtórnie przeprute otworami okiennymi o różnym kształcie i rozmiarach. Szczyty pierwotnie podzielone ostrołukowymi blendami, obecnie w dużej części zniszczone.       

Dostępność obiektu dla zwiedzających

Obiekt dostępny po uprzednim zgłoszeniu do ks. proboszcza 

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 12.05.2021 r.