Historia obiektu

W skład zespołu rezydencjonalnego w Tarnowskich Górach-Karłuszowcu wchodziły: pałac (późniejsza siedziba dawnego zarządu dóbr), willa, pałacyk, dom mieszkalny urzędników, zabudowania gospodarcze (folwark) oraz park. Pierwszym właścicielem obiektu (w XVII w. – funkcjonującym wówczas jako folwark), był Aleksander Cuchera. Po nim, dysponentką wskazanego terenu (1 poł. XVIII w.) została Dorota Bekerowa z Baumgartów. Od poł. XVIII w. (do 1 poł. XX w.) majątek stanowił już własność rodziny Henckel von Donnersmarcków. Po zakończeniu wojny obiekt stał się siedzibą Szkoły Górniczej, a następnie Zespołu szkół Odzieżowych. Obecnie teren założenia podzielony jest między kilku właścicieli. Pałac dalej pełni funkcję placówki oświatowej (mieści się w nim Zespół Szkół Artystyczno-Projektowych). We wspomnianym pałacyku zorganizowano Zakład Pulmonologii. Willa to z kolei obiekt o przeznaczeniu komercyjnym. Spośród wskazanych elementów, największym przekształceniom uległ teren folwarku – w jego obrębie rozmieszczono między innymi współczesne budynki i garaże (przyczyniające się do zniekształcenia pierwotnego układu). Początki istnienia samego założenia zieleni, towarzyszącego budynkom, przypuszczalnie sięgają XVIII, pocz. XIX w. Rozwój i przekształcenie parku nastąpiło natomiast w XIX w.

Od momentu wspomnianego przejęcia obiektu przez rodzinę Donnersmarcków w poł. XVIII w., pałac stanowił dla niej główną siedzibę mieszkalną. Rezydencja pełniła wskazaną rolę, aż do chwili przeniesienia się Hencklów do majątku w Siemianowicach Śląskich. Po tym wydarzeniu, założenie zaczęło funkcjonować jako miejsce pobytu zarządcy ich dóbr.

Opis obiektu

Park położony w Karłuszowcu rozciąga się między dzisiejszymi ulicami: Legionów (od północy), Ogrodową (od zachodu) i Lipową (od południa). Wschodnią granicę wyznaczają zabudowania. Jego powierzchnia obecnie wynosi ok. 4 ha.

Brak jest dokładnych informacji odnoście tego, jak mogła kształtował się postać ogrodu na początku swojego rozwoju. Wiadomo natomiast., że pod k. XVIII w., lub na pocz. XIX w. teren parku ograniczono murem. Jego bezpośrednie sąsiedztwo stanowiły: od wschodu – zabudowania folwarczne, od zachodu i południa – tereny otwarte (być może obszary łąk i pól). Północną granicę wyznaczała droga wraz z sąsiadującą z nią zabudową miejscowości. Począwszy od XIX w. teren parku ulega przekształceniu. Przybiera on postać ogrodu kwaterowego, w którym główny składnik kompozycji stanowią aleje – środkowa (grabowa – podstawowa oś kompozycyjno-widokowa) oraz dwie boczne (lipowe). Regularną formę posiadał także podjazd wytyczony przed głównym wejściem do rezydencji, w sąsiedztwie którego (z inicjatywy Leopoldyny Henckel von Donnersmarck) ustawiono pochodzące z ok. poł. XVIII w. rzeźby, przedstawiające postaci św. Jana Nepomucena i św. Floriana. W części wjazdowej ogrodu, w okresie letnim wystawiano także egzotyczne rośliny, które stanowiły dla tego wnętrza atrakcyjne akcenty kolorystyczne.

Poza wspomnianymi alejami i podjazdem, nasadzenia w obrębie założenia przybierały układ swobodny (wpasowany jednak w prostokreślne rozwiązania komunikacyjne). W przedstawionym okresie najprawdopodobniej ukształtowano także drogi prowadzące do zespołu, wśród których na wyróżnienie zasługuje aleja lipowa (przechodząca następnie w klonową), występująca od strony południowej i wschodniej.

Wspomniane nasadzenia w obiekcie kształtowano głównie przy użyciu roślin, do których możemy zaliczyć drzewa z rodzaju: Acer (klon), Aesculus (kasztanowiec), Carpinus (grab), Fagus (buk), Fraxinus (jesion), Tilia (lipa), Ulmus (wiąz). Dzisiaj, na terenie parku występują natomiast następujące gatunki: Acer platanoides (klon pospolity), Aesculus hippocastanum (kasztanowiec biały), Buxus sempervirens (bukszpan wieczniezielony), Carpinus betulus (grab pospolity), Chamaecyparis sp. (cyprysik sp.), Corylus sp. (leszczyna sp.), Crataegus sp. (głóg sp.), Fagus sp. (buk sp.), Fraxinus sp. (jesion sp.), Juniperus sp. (jałowiec sp.), Larix decidua (modrzew europejski), Ligustrum vulgare (ligustr pospolity), Philadelphus sp. (jaśminowiec sp.), Picea sp. (świerk sp.), Pinus strobus (sosna wejmutka), Populus nigra (topola czarna), Prunus sp. (czeremcha sp.), Robinia pseudoacacia (robinia akacjowa), Rosa sp. (róża sp.), Quercus rubra (dąb czerwony), Sambucus nigra (bez czarny), Symphoricarpos sp. (śnieguliczka sp.), Taxus baccata (cis pospolity), Tilia sp. (lipa sp.), Thuja sp. (żywotnik sp.).

Współcześnie, ze względu na zróżnicowane formy własności poszczególnych działek, teren parku został podzielony – na jego obszar wprowadzono ogrodzenia, które przyczyniają się do zaburzenia kompozycji.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Park – obiekt częściowo dostępny przez cały rok. Pałac – obiekt częściowo dostępny z zewnątrz (pełni funkcję placówki oświatowej).

Autor noty: Bożena Łebzuch-Wach, PT NID w Katowicach, 28.06.2023 r.