Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

pałac - Zabytek.pl

pałac


pałac 1627 r. Gardzienice Pierwsze

Adres
Gardzienice Pierwsze, 3

Lokalizacja
woj. lubelskie, pow. świdnicki, gm. Piaski - obszar wiejski

Pałac wzniesiony na przełomie XVII i XVIII w., z częściowym wykorzystaniem wcześniej siedziby mieszkalnej, co jest czytelne w malowniczej, nietypowej formie architektonicznej budowli.

Ostatnio poddany gruntownej restauracji i przekazany teatrowi o światowej sławie – Europejskiemu Ośrodkowi Praktyk Teatralnych Gardzienice, działającemu tu od k. l. 80. XX w.

Historia

Wieś po raz pierwszy wzmiankowana w 1409 r. Najnowsze badania archeologiczne wskazują na istnienie tu w XIV w. drewnianej warowni powiększonej w XV w. o dwie murowane wieże i mur kurtynowy. W 2. poł. XV i XVI w. podzielona na kilka części wieś wchodziła w skład rozległych dóbr należących do rodu Suchodolskich. Od 1578 r. majątek był własnością Jakuba Snopkowskiego, wojskiego chełmskiego, a następnie jego syna Stefana, chorążego koronnego, który wzniósł w Gardzienicach murowany dwór. Z budowli tej zachowały się piwnice i fragmenty murów w środkowej partii obecnie istniejącego pałacu oraz parterowe skrzydło (zw. potocznie „kaplicą ariańską”) z manierystycznym szczytem o formie zaczerpniętej z wzornika niderlandzkiego rytownika Hansa Vredemana de Vriesa. W XVII w. siedziba gardzienicka określana była mianem „fortalitium” – istniejący wówczas murowany dwór i kuchnia (ob. oficyna) oraz drewniany dom gościnny i stajnie otoczone były murem obronnym. W 1614 r. majątek nabył arianin Krzysztof Spinek. W rękach rodzin innowierczych – Spinków i Suchodolskich – dobra pozostawały do 1677 r., kiedy zakupił je kasztelan bracławski Wacław Hulewicz. Jego wnuczka Zofia Czarniecka ok. 1689 r. wniosła ten majątek w posagu Michałowi Potockiemu, staroście krasnostawskiemu, następnie wojewodzie wołyńskiemu, który obrał Gardzienice za swoją główną siedzibę i przebudował istniejący dwór na barokowy pałac zdradzający wpływy twórczości słynnego architekta Tylmana z Gameren. Pierwotny zamysł przebudowy nie został w pełni zrealizowany, nie wzniesiono części pn., pozostawiając tu fragment starego dworu. W 1724 r. Gardzienice przeszły na własność młodszego syna Michała Potockiego Franciszka Wincentego, a następnie jego córki Katarzyny, żony Józefa Miączyńskiego. Zapewne Miączyńscy odbudowali pałac po pożarze sprzed 1802 roku. Po ponownym pożarze w 1826 r. pałac pozostawał w stanie ruiny i przez kolejnego właściciela Siedliskiego został zamieniony na spichlerz. Ok. poł. XIX w. za czasów Lemańskich pałac i oficyna były remontowane i częściowo przebudowane, m.in. zrujnowany pałac nakryto nowym dachem dwuspadowym, w 2. poł. XIX lub na pocz. XIX w. dodano podcień arkadowy pomiędzy ryzalitami fasady. W 1919 r. majątek nabył Władysław Głogowski i w rękach tej rodziny dobra pozostały do 1944 r., po czym przeszły na Skarb Państwa. Po wojnie w pałacu umieszczono Liceum Rolnicze, a następnie Uniwersytet Ludowy, budynki gospodarcze użytkowane były przez Rolniczą Spółdzielnię Produkcyjną. W k. l. 80. znalazł tu swoją siedzibę, założony przez Włodzimierza Staniewskiego, eksperymentalny teatr Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice” (ob. Europejski Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice), który początkowo użytkował jedynie oficynę pd. W l. 2007 – 2013 przeprowadzono kompleksową rewitalizację całego założenia rezydencjonalnego. Pałac, towarzyszące mu budynki oraz otaczający park przystosowano do potrzeb teatru oraz celów komercyjnych.

Opis

Zespół rezydencjonalny wraz z d. zespołem folwarcznym położony jest na skarpie doliny rz. Giełczwi, w odległości ok. 1,5 km na wsch. od drogi Piaski-Żółkiewka, otoczony parkiem. W skład zespołu wchodzi barokowy pałac, współczesna mu oficyna pd. oraz szereg innych zabudowań (nie wpisanych do rejestru zabytków) zaadaptowanych do współczesnych potrzeb bądź pozostawionych w stanie „trwałej ruiny” (gorzelnia). Pałac barokowy z fragmentami wcześniejszego, manierystycznego dworu. Wzniesiony na wieloczłonowym rzucie składającym się z prostokątnego, piętrowego korpusu głównego z ryzalitem od frontu, piętrowego skrzydła pd. występującego wydatnymi ryzalitami w elewacji frontowej i tylnej oraz niewielkiego, parterowego skrzydła pn. będącego pozostałością d. dworu. Układ wnętrza dwutraktowy, w części pd. rozdzielony korytarzem. W trakcie frontowym korpusu znajduje się obszerna sień z klatką schodową z boku, za sienią salon z wyjściem na taras. Piętro ryzalitu środkowego zajmuje jedna reprezentacyjna sala, na parterze skrzydła pd. znajduje się obszerna sala – zapewne d. jadalnia. Najstarsza część pn. składa się z dwóch izb – większej od frontu nakrytej sklepieniem klasztornym z lunetami w narożach i mniejszej sklepionej kolebką z lunetami. Pałac zbudowany z białego kamienia wapiennego, otynkowany, posadowiony na sklepionych kolebkowo piwnicach. Poszczególne człony budowli nakryte odrębnymi dachami dwuspadowymi pokrytymi blachą miedzianą. W elewacji frontowej dominują dwa ryzality – wyższy trójosiowy ryzalit środkowy z filarowo-arkadowym podcieniem w przyziemiu i dwuosiowy ryzalit skrajny (pd.), obydwa zwieńczone trójkątnymi szczytami z półkolistymi oknami w tympanonach. Pomiędzy ryzalitami znajduje się dwuarkadowy podcień dźwigający taras. Naroża ryzalitów, filary i łuki arkad pokryte rustykalnym boniowaniem, w zwieńczeniu profilowany gzyms. Otwory okienne prostokątne, wyższe na parterze i piętrze ryzalitu środkowego, którego oś środkowa zaakcentowana oknem zamkniętym półkoliście. Wszystkie okna ujęte uszakowymi opaskami oraz zwieńczone odcinkami gzymsów, nad którymi umieszczone okazałe muszle na parterze i piętrze ryzalitu środkowego oraz stylizowane kosze kwiatowe nad pozostałymi oknami. Elewacja pd. i tylna ozdobione analogicznym detalem architektonicznym. Elewacja pn. skrzydła parterowego (pocz. XVII w.) zakończona szczytem pokrytym manierystycznym ornamentem okuciowym. Od zach. odsłonięta wysoka podmurówka z białego kamienia wapiennego oraz mur oporowy, na którym taras nad skarpą. Wnętrze pałacu pozbawione dawnego wystroju i wyposażenia.

Uzupełnieniem kompozycji zamkniętego wnętrza urbanistycznego są robinie akacjowe rosnące wzdłuż ulicy Wieniawskiego w większości przedwojenne okazy uzupełnione nowymi dosadzeniami i żywopłotami . W środkowej części zabudowy na froncie cofniętych segmentów występują otwarte przedogródki.

Zabytek dostępny z zewnątrz oraz po uzgodnieniu i w czasie spektakli wewnątrz.

Oprac. Bożena Stanek-Lebioda, OT NID w Lublinie, 10.05.2019 r.

Rodzaj: pałac

Styl architektoniczny: renesansowy

Materiał budowy:  kamienne

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_06_BK.4440, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_06_BK.323190