Wraz z kalwarią współtworzy jedno z większych w Europie tego typu założeń. Kościół ma nietypowo rozwiązaną, horyzontalną, kurtynową fasadę, a jego architektura, wystrój malarski i rzeźbiarski cechują się wybitnymi wartościami artystycznymi.

Historia

Pierwsza wzmianka o Wambierzycach — z 1327 r., a o tutejszym kościele — z 1384 r. Przy nim wykształcone sanktuarium maryjne. W 1512 r. zbudowany kolejny kościół, murowany, który w czasie reformacji, w latach ok. 1563-1623 użytkowany przez protestantów. Następnie oddany katolikom. W 2 poł. XVII w. reaktywowany tutejszy ośrodek pielgrzymkowy, szczególnie dzięki właścicielowi dóbr w Ratnie Dolnym oraz w Wambierzycach, Danielowi Paschasiusowi von Osterberg, twórcy wambierzyckiej kalwarii. Ok. poł. XVII w., po wojnie trzydziestoletniej wambierzycki kościół już znacznie zniszczony. W latach 1678–1679 i 1686 remontowany. Jego fasada przebudowana w stylu wczesnego baroku. Stary kościół ostatecznie rozebrany, a na jego miejscu zbudowany w latach 1695–1715 kolejny, znacznie większy kościół pielgrzymkowy, wczesnobarokowy, bazylikowy, trójnawowy z obejściem, dwuwieżową fasadą i z wieżą nad prezbiterium. Zaprojektowany w 1695 r. przez włoskiego budowniczego Domenica. Poświęcony w 1710 r., ale już w 1715 r. zagrożony katastrofą budowlaną. W latach 1715-1725 przebudowany. Wzmocniona konstrukcja. Przekształcona bryła. Przebudowane prezbiterium i wzniesione oratoria przy nich. Do obejścia dobudowane kaplice. Zbudowane nowe sklepienia i dach. Po tej przebudowie kościół w Wambierzycach zbliżony do wieloczłonowych czesko-morawskich założeń pielgrzymkowych z wieloma wnętrzami o różnych funkcjach. Wzniesiony w stylu przejściowym od baroku wczesnego do baroku dojrzałego, wg projektu budowniczego wywodzącego się zapewne z kręgu działającego m.in. w Czechach Christopha Dinzenhofera. Centralna część kościoła w Wambierzycach zbudowana w systemie ścienno-filarowym i baldachimowym, włączona w częściowo zachowaną bryłę starszego, wczesnobarokowego kościoła. W duchu dojrzałego baroku zrealizowane owalne prezbiterium i nawa z kaplicami. Kształtowane obejście jako komponowany łańcuch pomieszczeń. Detal architektoniczny tworzony z form wczesnobarokowych, jak i charakterystycznych dla baroku dojrzałego. Niezależnie od przestrzennego układu kościoła rozwiązana horyzontalna, kurtynowa fasada kościoła wykorzystywana niekiedy jako scenografia widowisk pasyjnych. Zbliżona do fasady pałacowej, rzymskiej, podmiejskiej willi, z uskokowymi pylonami zamiast wież mającymi także funkcje konstrukcyjne. W latach ok. 1717-1720 wykonane polichromie sklepień nawy (malarz Bonora z Kłodzka) i kopuły prezbiterium, skompletowane nowe wyposażenie kościoła. Następnie od 2 poł. XVIII w. rozpoczęte prace remontowe i renowacyjne, kontynuowane przez cały XIX i XX w. M.in. przeprowadzone: renowacja polichromii na sklepieniach kościoła (malarze: Stein z Jaworka, 1852. 1857, 1859, Antoni Born z Wambierzyc oraz Walter Meyer-Speer, 1937–1939), wykonane malowidła w prezbiterium (malarz Krachwitz z Ząbkowic, 1879), ozdobione malowidłami obejście kościoła (1855–1857, malarz Simon z Nysy, 1914-1915). Ze względu na znaczenie wambierzyckiego sanktuarium odwiedzanego przez pielgrzymów z Czech, Moraw i Śląska podniesione ono zostało w 1936 r. do rangi bazyliki mniejszej.

Opis

Wambierzycki kościół wzniesiony na wsch. stoku wzgórza znajdującego się w głównej części miejscowości. Poprzedzony monumentalnymi schodami zewnętrznymi. Orientowany, murowany, tynkowany. Wzniesiony w obrysie czworoboku. W jego centrum założone na planach owali prezbiterium oraz nawa, ścienno-filarowa, emporowo-bazylikowa. Osie owali prezbiterium i nawy prostopadłe względem siebie. Prezbiterium i nawa skomunikowane od pn. i pd. z ciągami wnętrz o komponowanym układzie, zawartymi ogólnie w obrysach wydłużonych prostokątów. Cały ten układ otoczony ambitem z kaplicami. Obrysy wnętrz kształtowane przez ukośne ustawiane elementów systemu ścienno-filarowego, redukcję kątów prostych. Bryła kościoła rozczłonkowana, z gradacją poszczególnych partii. Najwyższa nawa nakryta wysokim, wielopołaciowym dachem z sygnaturką. Z układem wnętrz kościoła nie związana jego fasada, horyzontalna, kurtynowa, komponowana tarasowo, ze skrajnymi, uskokowymi pylonami zwieńczonymi cofniętymi, ozdobnymi szczytami. Fasada ta ożywiona środkowym ryzalitem pozornym (z grotą Św. Rozalii) zwieńczonym Grupą Świętej Trójcy. Elewacja dzielona pilastrów i belkowaniami tworzącymi podział sieciowy. Ponadto ozdobiona płytkimi niszami z naczółkami, tralkowymi, ażurowymi balustradami tarasów, bogatym detalem architektonicznym oraz rzeźbiarskim, figurami 12 Apostołów, aniołów i dekoracyjnymi wazonami. Pozostałe elewacje kościoła skromniejsze, z podziałem ramowym. Nieco okazalsza elewacja zach., tylna z kamiennym barokowym portalem, artykulacją wiązkami pilastrów, z tralkową balustradą tarasu oraz z podobną attyką. Wnętrze prezbiterium dzielone pilastrami, nad którymi belkowanie z tablaturą na fryzie. Na pozostałych partiach ścian nisze z figurami świętych, nad nimi plafony z przedstawieniami Tajemnic Różańca. Kopuła prezbiterium z pasowym gzymsowaniem i żebrowaniem zdobionymi tablaturą, wypełniona plafonami z Pasją Chrystusa, Jego Wniebowstąpieniem i Zesłaniem Ducha Świętego. W latarni kopuły Koronacja Marii. Podłucza arkad obu oratoriów i łuku tęczowego ozdobione plafonami z wizerunkami 12 Apostołów. Malowidła w prezbiterium wykonane w 1879 r. w stylu historyzmu przez malarza Krachwitza z Ząbkowic. Wnętrze nawy w dolnej jej części z ośmioma wysokimi arkadami o łuku pełnym, m.in. arkadami czterech kaplic wnękowych. Powyżej empory ograniczone ażurowymi, tralkowymi balustradami. Bogata dekoracja ornamentalna. Wnętrze nawy dzielone pilastrami wielkiego porządku, nad którymi odcinki belkowania. Na nich posadowione sklepienie elipsoidalne z lunetami. Ozdobione plafonami z przedstawieniami Nawiedzenia, wizerunkami świętych oraz putt z ich atrybutami. Wnętrze obejścia dzielone wiązkami lizen z odcinkami gzymsu, nakryte sklepieniem kolebkowym z gurtami. W ścianach obejścia płytkie nisze, w których namalowane w latach 1914 i 1915 przez malarza Simona z Nysy przedstawienia związane z życiem Marii, zaczerpnięte z Ewangelii oraz z Apokryfów. Malowidła te utrzymane w stylu historyzmu lub w duchu secesji. Wyposażenie kościoła barokowe i późnobarokowe. Złożone m.in. z: architektonicznego ołtarza głównego z dwiema bramkami (ok. 1720), niearchitektonicznych ołtarzy bocznych Św. Jana Nepomucena i Św. Antoniego (1723), kutej kraty (1725), ambony (1723), rzeźbionych ław w nawie, Grupy Ukrzyżowania i obrazów ołtarzowych. Ponadto w kościele zbiory obrazów i wotów zgromadzone w obejściu oraz w kaplicach.

Zabytek dostępny przez cały rok.

Opr. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 11-08-2016 r.