Opis obiektu

Zespół klasztorny bożogrobców składający się z kościoła pw. św. Jana Chrzciciela, obecnie rektorskiego i budynku klasztornego w którym obecnie mieści się szkoła położony jest w centrum Gniezna, na terenie dawnego przedmieścia Grzybowo. Budynki usytuowane na Wzgórzu Jana i skraju skarpy doliny rzeki Sprawy. Wzgórze od strony ulic św. Jana i Grzybowo umocnione zostało wysokim ceglanym murem oporowym. Zespół od strony południowej otacza teren dawnego dziedzińca klasztornego, pierwotnie zabudowanego budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi, obecnie jest niezabudowany. Od północy sąsiaduje z palcem stanowiącym centrum dawnego przedmieścia Grzybowo.

Gotycki kościół pw. św. Jana Chrzciciela jest budowlą murowaną z cegły w układzie polskim. Jest orientowany, jednonawowy czteroprzęsłowy z nieco starszym od nawy dwuprzęsłowym prezbiterium. Prezbiterium zamknięte dwoma bokami wieloboku nakrywa sklepienie krzyżowe. Na uwagę zwraca znajdujące się na zwornikach godło bożogrobców, podwójny krzyż i gładka tracza herbowa. Nawa wyższa i szersza od prezbiterium zamknięta została od zachodu czworoboczną wieżą, w której w przyziemiu znajduje się zakrystia. 

Bryłę kościoła nakrywają dachy dwuspadowe, niższy dach nad prezbiterium zamknięty jest wielobocznie. Nad całością dominuje czterokondygnacyjna wieża zwieńczona barokowym hełmem z dwiema latarniami. Dachy pokryte zostały dachówką, hełm wieży blachą miedzianą. Z zewnątrz budynek jest oszkarpowany dwuskokowymi skarpami. Gzyms cokołowy wykonany został z profilowanej cegły, gzyms koronujący pod którym widoczny jest fryz z cegieł jest otynkowany.  Okna zamknięte są ostrołukowo. Wejście do kościoła, od południa ujęty jest gotyckim portalem wykonanym z profilowanej cegły, od północy portalem pochodzącym z XVII wieku, w którym znajduje się podwójny krzyż, podobny do maltańskiego. Wnętrze prezbiterium i nawy nakrywają murowane gotyckie sklepienia krzyżowo - żebrowe, z wyodrębnionymi żebrami jarzmowymi i wspornikami z bogatą dekoracja rzeźbioną o tematyce figuralnej i zwierzęcej. Żebra, zworniki oraz wsporniki wykonane ze sztucznego kamienia. W prezbiterium wsporniki w kształcie pięciobocznych ostrosłupów, w nawie z wyrzeźbionymi przedstawieniami masek ludzkich i symbolicznymi scenami cnót i grzechów głównych (np. lisa wygłaszającego gęsiom kazanie, pelikana karmiącego pisklęta, wielbłądy, koty). W zwornikach umieszczone zostały herby, między innymi bożogrobców, na żebrach ornamenty roślinne z rozetek i pięciolistnych kwiatów.  Prezbiterium od nawy oddziela ostrołukowy łuk tęczowy. W południowej ścianie znajduje się sedilia w formie półkolistej wnęki z trzema ostrołukowymi arkadami, od północy nisza na tabernakulum. Na ścianach zachowała się polichromia pochodząca z drugiej połowy XIV wieku wykonana techniką „al secco” na cienkiej pobiale wapiennej. Polichromia rozmieszczona została w układzie kompozycyjnym, z zachowaniem symetrii oraz podkreśleniem elementów konstrukcyjnych wnętrza, sklepień i okien, które zaakcentowano ornamentem roślinnym i geometrycznym. Szereg kompozycji figuralnych rozmieszczonych na dwóch poziomach, przedstawiają postacie świętych oraz sceny z życia Jezusa Chrystusa, Matki Bożej i św. Jana Chrzciciela. We wnękach na sedilia oraz między scenami znajdują się tarcze z godłami Bożogrobców i figury klęczących zakonników. Na ścianie łuku tęczowego przedstawiona została Matka Miłosierdzia i św. Krzysztof, w polach sklepień   siedemnaście wizerunków twarzy królów i proroków Starego Testamentu i jedna głowa kobieca. 

Klasztor założony na rzucie litery L przylega skrzydłem północnym do kościoła i ściany wieży. Murowany z cegły w układzie gotyckim, w pierwotnej bryle gotycki, później zbarokizowany. Klasztor jest budowlą dwukondygnacyjną częściowo podpiwniczoną.  W piwnicach zachowały się sklepienia gotyckie kolebkowo – żebrowe na gurtach, wsparte na słupach. 

Zachodnia, starsza część klasztoru rozplanowana została w układzie jednotraktowym. Znajdujemy tu dwa pomieszczenia z zachowanym sklepieniem kolebkowo - krzyżowym. Budynek rozbudowany od strony północnej o nowe skrzydło zaprojektowany został podobnie w układzie jednotraktowym. W osi budynku usytuowano dużą bramę przejazdową z sienią nakrytą sklepieniem żeglastym. Na piętrze budynku znajduje się ganek łączący klasztor z kościołem. Od strony południowej budynek wzmocniony został narożnymi dwuskokowymi szkarpami. Bryłę budynku nakrywa dwuspadowy dach pokryty dachówką. Wszystkie elewacje klasztoru zostały otynkowane. Elewacja od strony ul. Świętego Jana   jest niesymetryczna, z jońskimi pilastrami znajdującymi się w narożach budynku oraz wejściem głównym z barokowym portalem. Portal ujęty dwoma pilastrami z półkolumnami o doryckich głowicach zwieńczony jest gzymsem z naczółkiem.  Elewacja południowa skrzydła zachodniego od strony dziedzińca klasztornego zwieńczona została barokowym szczytem ze spływami, z wazonem. 

Dostępność obiektu dla zwiedzających

Zabytek dostępny z zewnątrz. Możliwość zwiedzania wnętrza świątyni po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym nr tel. 48 61 426 21.  Bliższe informacje oraz godziny Mszy św. podane są na stronie internetowej.

Autor noty

opr. Radomiła Banach, OT NID w Poznaniu

Data przygotowania noty

12-09-2018 r.

Bibliografia

• Encyklopedia Gniezna i Ziemi Gnieźnieńskiej, TMG 2011
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. V, z. 3: powiat gnieźnieński, Warszawa 1963, s.63-65
• Gniezno dawny kościół i klasztor bożogrobowców – dokumentacja historyczno – architektoniczna, opr. Witold Gałka, P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków oddział w Poznaniu, Pracownia dokumentacji naukowo – historycznej, Poznań 1979
• Zabytkowe Klasztory w Wielkopolsce, teksty i wybór fotografii P. Maluśkiewicz, Poznań 2006, s. 48 -53
• Kościół św. Jana Chrzciciela w Gnieźnie, ks. K. Kociński
• Murowana architektura romańska i gotycka Tom I, Architektura sakralna, J. Tomala, Kalisz 2007,