Historia

Pierwsza wzmianka o kościele w Zatorze pochodzi w 1292 r. Fragmenty romańskiej świątyni z tego czasu zachowały się do dzisiaj. Obecny, pierwotnie gotycki kościół powstał ok. 1393. W 1766 zniszczony strop zastąpiono sklepieniem pozornym, a w przestrzeń kościoła wprowadzono barokowe arkady międzynawowe. Świątynia została znacznie uszkodzona w czasie pożaru w 1769. W późniejszych czasach była kilkukrotnie odnawiana i przebudowywana. W 1836 z inicjatywy ówczesnych właścicieli Zatora Potockich, kościół przekształcono w duchu romantycznego gotyku według planów włoskiego architekta pracującego w Polsce, Franciszka Marii Lanciego. Do fasady zwieńczonej schodkowym szczytem dobudowano wtedy portal typu baldachimowego, nawiązujący do włoskich portali romańskich. Wejście do kościoła poprzedziła neogotycka kruchta, a wieża została podwyższona o jedną kondygnację. W 1886 hrabina Natalia Potocka ufundowała ołtarz główny z kamienia pińczowskiego, a w 1888 chór muzyczny. W 1915 nadbudowano piętro nad zakrystią. W trakcie działań wojennych w styczniu 1945 zniszczone zostały zabytkowe witraże. Do gruntownej renowacji kościoła z zamiarem przywrócenia mu gotyckiej formy według projektu Władysława Wichmanna przystąpiono w 2. poł. XX w. Prace prowadzone były w latach 1956-1961 i 1968-1973. Usunięto wtedy m.in. neogotycką kruchtę zachodnią z 1836 i wyeksponowano pierwotny, gotycki, trójnawowy układ wnętrza. Zniesiono barokowe i neogotyckie sklepienia korpusu i podziały międzynawowe, zastępując je nowymi, żelbetowymi o formach pseudogotyckich. Zachowano gotycki charakter prezbiterium ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. W nawach bocznych wyeksponowano fragmenty polichromii z XVII w., przedstawiające sceny z Męki Pańskiej. Odkryto fragmenty murów romańskich w zakrystii, a gotyckim oknom przywrócono pierwotną formę. Chór muzyczny z 1888 zastąpiono nowym, żelbetowym. W 1997 odrestaurowano ściany wieży zegarowej, a w 1999 okna kościoła przeszklono nowymi witrażami z przedstawieniami żywotów patronów kościoła. Niestety, w trakcie prac remontowo-konserwatorskich usunięto z kościoła 8 barokowych ołtarzy bocznych i skrzydło malowanego tryptyku ze Świętymi Barbarą, Agnieszką, Dorotą i Urszulą z ok. 1470, które na skutek niewłaściwego przechowywania uległy zniszczeniu.

Opis

Kościół murowany, nietynkowany, oszkarpowany, w dolnych partiach kamienny, w partiach górnych z cegły, w partiach z XX w. żelbetowy. Świątynia orientowana, halowa, trójnawowa, z gotyckim prezbiterium zamkniętym trójbocznie i neogotycką kruchtą od północy. Fasada asymetryczna z uskokowym szczytem i nietypowo umieszczoną w narożniku czworoboczną, czterokondygnacyjną wieżą zwieńczoną ostrosłupowym hełmem flankowanym czterema wieżyczkami. Dach kościoła jednokalenicowy z wieżyczką na sygnaturkę na kalenicy. Gotyckie okna przeszklone są współczesnymi witrażami. Frontowa ściana wieży ożywiona jest późnogotyckim maswerkiem i plakietą z herbem Leliwa. Od południa w wejściach do prezbiterium i do nawy znajdują się gotyckie portale ostrołukowe ożywione detalami architektonicznymi. Wejście główne do kościoła w fasadzie i wejście do kruchty od północy ujęte są kamiennymi, neogotyckimi portalami ostrołukowymi. Nawy boczne od wschodu zamknięte są kaplicami. Prezbiterium nakrywa gotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe, a nawy sklepienia żelbetowe, stylizowane na gotyckie, wsparte na czworobocznych filarach o ściętych narożnikach. We wnętrzu na ścianach bocznych eksponowane są fragmenty polichromii z XVII w. ze scenami Męki Pańskiej. Pod posadzką prezbiterium znajduje się niedostępna krypta grobowa Potockich i Wąsowiczów, właścicieli Zatora w XIX w. Do najcenniejszym zabytków w kościele należą: brązowa chrzcielnica z 1462, krucyfiks późnogotycki z ok. 1460-70, obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii z ok. poł. XVI w. na podmalówce z XV w., późnogotycka figura Chrystusa Zmartwychwstałego z ok. 1470 oraz przywieziona przez Potockich z Włoch, oprawiona w ramkę mozaika, przedstawiająca głowę Chrystusa typu Ecce Homo, oznaczona wtórnie jako dzieło Gianfranco Capodiferro z 1535. Na wieży zawieszony jest dzwon odlany w 1596. Neogotycki ołtarz główny z kamienia pińczowskiego (Parys Filippi ?), pochodzi z 1866. W kościele znajdują się epitafia m.in. późnorenesansowe, alabastrowe Andrzeja Bronowskiego (zm. 1612) i księżnej Apolonii Poniatowskiej (zm. 1813), właścicielki dóbr zatorskich, której znacznie przekształcony grobowiec znajduje się na cmentarzu przykościelnym.

Zabytek dostępny. Wnętrze kościoła można zobaczyć w godzinach nabożeństw.

Oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 12-05-2020 r.