Historia

Obóz w Jawiszowicach (Arbeits Lager Jawischowitz) był jednym z ponad 40 podobozów hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu (KL Auschwitz) w których Niemcy wykorzystywali pracę więźniów. Podobóz utworzono 15 sierpnia 1942 r., a istniał do 29 stycznia 1945 roku. Był to  jeden z największych podobozów KL Auschwitz w którym przebywało w różnych okresach do 2500 więźniów, przeważnie Żydów z Polski, Francji, Holandii, Włoch, Węgier i Niemiec. Więźniowie zajmowali się głównie wydobywaniem węgla kamiennego dla koncernu  Reichswerke Herman Göring, czyli przedwojennej Państwowej Kopalni Węgla Kamiennego Brzeszcze-Jawiszowice. W Jawiszowicach hitlerowcy po raz pierwszy wykorzystali więźniów obozów koncentracyjnych do pracy pod ziemią. Więźniowie stanowili ok. 30 % załogi kopalni. Katorżnicza, wielogodzinna praca w niezwykle ciężkich warunkach, niedożywienie, wyjątkowo brutalne traktowanie przez 70 osobową załogę SS, brak wypoczynku i snu były w Jawiszowicach powodem znacznie większej śmiertelności niż w innych podobozach KL Auschwitz. Zginęło tu kilka tysięcy więźniów. Teren obozu, wydzielony był ogrodzeniem z drutów kolczastych pod napięciem elektrycznym.  Nad obozem górowały 4 wieże strażnicze, a za druty przechodziło się przez bramę z napisem „Arbeit macht Frei” („praca czyni wolnym”). Na terenie obozu znajdowało się kilkanaście murowanych i drewnianych baraków. W siedmiu drewnianych,  znacznie przepełnionych mieszkali więźniowie. Na placu apelowym pomiędzy barakami publicznie, biciem karano więźniów. Do obiektów obozowych należały także m.in. warsztaty, basen przeciwpożarowy, szpital i kuchnia, dwie łaźnie i liczne lampy doświetlające teren.   Do lat 60. XX w. baraki obozowe służyły jako tymczasowe lokale dla ludzi  oczekujących na mieszkania spółdzielcze. Później baraki zburzono, a na dawnym terenie obozowym pomiędzy ulicami Dworcową, Obozową i Ofiar Oświęcimia powstał park miejski. W latach 60.XX w. część obozowa Jawiszowic została włączona do Brzeszcz.

Opis

Z hitlerowskiego obozu  zachował się tylko jeden budynek dawnej łaźni (pierwotnie stały tu dwie łaźnie) i jedna latarnia obozowa stojąca  na  placu apelowym. Obiekty te powstały w 1. poł. 1942 r. Łaźnia jest budynkiem  wolnostojącym, bezstylowym, parterowym, zbudowanym na planie prostokąta, murowanym z cegły, potynkowanym, krytym dachem dwuspadowym, z dwoma wywietrznikami i kominem w połaciach. Umieszczone asymetrycznie okna i drzwi wejściowe zasłonięte są deskami. We wnętrzu łaźni zachowała się część oryginalnego wyposażenie m.in. umywalki i stolarka drzwiowa. Znajduje się tu także niewielka ekspozycja złożona z przedmiotów należących do więźniów. Latarnia obozowa ma kształt wysokiego, betonowego słupa zakończonego czterema ramionami do których przymocowane są lampy z blaszanymi kloszami. W pobliżu budynku łaźni usytuowane są kopie dwóch figur górników autorstwa więźnia z Francji, Jakuba Markiela, które pierwotnie ustawione były przy bramie obozowej. Kamienne oryginały tych figur znajdują się w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. W parku zobaczyć można także pomnik projektu Bogdana Rzenno odsłonięty w 1983 r. dla upamiętnienia ofiar podobozu „Jawischowitz”.

Zabytek dostępny z zewnątrz. Wnętrze łaźni zobaczyć można po wcześniejszym uzgodnieniu w Fundacji Pobliskie Miejsca Pamięci Auschwitz-Birkenau w Brzeszczach ( www.auschwitz-podobozy.org).

Oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 12.02.2019 r.