Historia

Elektrownia scheiblerowska wzniesiona została na terenie zakładu wykończalni Towarzystwa Akcyjnego Manufaktur Bawełnianych Karola Scheiblera. Przemysłowiec zorganizował swoją apreturę w latach 70. XIX w. wykorzystując dawny zakład bielnikowo-maglowy powstały w południowej części osady Łódka, w połowie lat 20.XIX w. 

Karol Scheibler został właścicielem posiadła w 1873 r. W 1877 r. wybudował nowy bielnik oraz farbiarnię. Kilka lat później zbudował drukarnię, drapalnię, magiel, suszarnię, krochmalnię, liczne składy i magazyny – powstał w ten sposób kompleks wykończalni. 

Pomiędzy maglami a wieżą ciśnień rozciągał się duży plac, na którym stały mało znaczące drewniane szopy. W tym miejscu w 1910 r. została wzniesiono elektrownia. Jej budowa wiązała się z  modernizacją zakładów polegającą na wprowadzaniu silników elektrycznych do napędu maszyn i była najpoważniejszym przedsięwzięciem w zakładach scheiblerowskich na początku XX w. Projekt elektrowni wykonał inż. Alfred Frisch – łotewski architekt zatrudniony tam od 1908 r. na stanowisku kierownika biura budowlanego. Realizacja projektu rozpoczęła się jeszcze w tym samym roku i toczyła się w zasadzie zgodnie z projektem. Niewielkie zmiany dotyczyły lokalizacji komina – przesunięto go w kierunku osi wschodniej elewacji kotłowni i formy jego cokołu. Wykonawcą projektu była znana łódzka firma budowlana - Nestler i Ferrenbach. System budowy elektrowni wymagał jednoczesnego montażu ścian zewnętrznych i maszyn. Prace przy tych ostatnich wykonywali pracownicy Zgorzeleckiej Fabryki Maszyn – Görlitzen Maschinenbau oraz zakładów z Berlina Simens – Schuckert. Prace trwały do 1914 r. 

Po roku 1919 przebudowano aneks północny łączący podstawę komina z kotłownią. Przy jego północnej ścianie oraz wschodniej ścianie maszynowni wzniesiono stację pomp oraz przylegającą do niej od strony wschodniej zmiękczalnię wody. W tej formie budynek przetrwał do lat 50. XX w. 

Na początku lat 50. XX w. rozpoczął się proces modernizacji elektrowni w celu podniesienia wydajności zakładu. Zmiany znacząco wpłynęły na wygląd bryły elektrowni. Wzdłuż całej elewacji południowej kotłowni dobudowano wąski, trzykondygnacyjny budynek o konstrukcji żelbetonowej mieszczący podajniki węgla do kotłów. Równocześnie przy elewacji północnej maszynowni wyburzono wschodni aneks wieży i  wzdłuż ściany ustawiono parterowy budynek mieszczący urządzenia do rozdzielania pary. 

Od strony wschodniej elewacji stacji pomp, dobudowano wysoki budynek dla urządzeń zmiękczających wodę. Do elewacji zachodniej, na wysokości nastawni, przystawiono żelbetonową eskaladę – zadaszone przejście do nowej nastawni i rozdzielni. 

W latach sześćdziesiątych XX w. w głównym budynku elektrowni, w ścianie północnej przepruto dodatkowe wejście prowadzące do pomieszczenia z kondensatorami. Zamurowano pierwotne wejście prowadzące do kotłowni. 

Modernizacja powojenna miała istotne znaczenie dla wyglądu zewnętrznego elektrowni, ale nieznacznie wpłynęła na układ wnętrza. Powstała jedynie ściana działowa wydzielająca nastawnię. Dużo istotniejsze znaczenia miało przeprucie ściany południowej kotłowni i wzniesienie przy niej tzw. bunkrowni. W 2003 r. elektrownia została wyłączona z eksploatacji. Przez kilka lat mieściła się w niej ścianka wspinaczkowa. W 2014 r. została rozebrana parterowa przybudówka przy ścianie północnej maszynowni. Wiosną 2016 r. rozebrano żelbetonową eskaladę, natomiast jesienią tego samego roku bunkrownię przy ścianie południowej kotłowni. 

Opis

Elektrownię wybudowano na historycznej nieruchomości zwanej posiadłem bielnikowym. We współczesnej topografii miasta jest to rozległy obszar dawnego zespołu fabrycznego Scheiblera rozciągający się w południowej części miasta, w kwartale ograniczonym od zachodu parcelą przylegającą do ul. Piotrkowskiej, od północy ulicą Wincentego biskupa Tymienieckiego, od wschodu parcelą nr hip 618 przylegającą do ul. Jana Kilińskiego od południa ulicą Milionową. 

Obiekt zaliczany jest do budowli wzniesionych w stylu secesyjnym. Łączy w sobie żelbetową konstrukcję ramową oraz secesyjne wyposażenie i wystrój wnętrza – elementy charakterystyczne dla budowli początku XX w. 

Elektrownia składa się z czterech połączonych obiektów – kotłowni, maszynowni, komina z aneksami dla zmiękczalni wody oraz wieży klatki schodowej. Dwa pierwsze wzniesione zostały na planie wydłużonych prostokątów o zróżnicowanej szerokości. Połączone wspólną ścianą na dłuższym boku prostokątów. Maszynownią jest budynek północny. Maszynownia i kotłownia to obiekty prostopadłościenne, każdy kryty osobnym dachem. Trójkondygnacyjna maszynownia zadaszona jest dwuspadowo. Niższą kotłownię przykrywa dach dwuspadowy ze świetlikiem na osi wzdłużnej. Przy ścianie północnej maszynowni usytuowana jest wieża mieszcząca klatkę schodową, wysokości maszynowni. Jest prostopadłościenna, przykryta dachem czterospadowym z trzema lukarnami. Do wschodniej elewacji maszynowni przylega parterowa zmiękczalnia wody przykryta płaskim dachem. Swoją ścianą południową przylega ona do prostopadłościennej podstawy komina. Powyżej budynku cokół komina poprzez ścięte narożniki przechodzi w graniastosłup o podstawie ośmiokątnej, ponad, którym wyrasta cylindryczna nastawa lekko zwężająca się ku górze. Od południa, narożnik między wschodnią ścianą kotłowni i południową podstawy komina wypełnia parterowy aneks o zaokrąglonym narożniku. Aneks kryty jest dachem płaskim.

Kotłownia, maszynownia i wieża wzniesione w konstrukcji ramowej, żelbetowej. Szkielet jest częściowo przeszklony, częściowo wypełniony otynkowaną cegłą. Elementy pionowe ram oblicowane cegłą klinkierową, czerwoną. W polach okiennych między ramami, w zewnętrznych ścianach maszynowni i kotłowni znajdują się dodatkowe żelbetowe laskowania usztywnione żelbetowymi belkami poziomymi z ciągiem płycin dekoracyjnych. Laskowania tynkowane gładko. Fryzy arkadowe, na elewacjach wschodniej i zachodniej z czerwonej, klinkierowej cegły. Na górnych pasach rygli ram konstrukcyjnych maszynowni oparto dwuspadową, wieloprzęsłową, żelbetową płytę dachową. Nad kotłownią stropodach niewentylowany z wieloprzęsłowej płyty żelbetowej opartej na żebrach. Dachy maszynowni, kotłowni i aneksów pokryte papą na deskowaniu. Hełm wieży klatki schodowej kryty blachą na rąbek. Drzwi główne do maszynowni drewniane, ramowo płycinowe. Obramienia okien w hełmie wieży drewniane. Pozostałe okna ślusarskie, wielopolowe. W elewacjach północnej i wschodniej maszynowni witraże z kolorowymi szybami. Szkło żółte, niebieskie, zielone i bezbarwne.

Elewację zachodnią i wschodnią elektrowni tworzą ściany szczytowe maszynowi i kotłowni. Choć równią się liczbą osi i wysokością o jednorodnym charakterze elewacji decydują wspólne elementy dekoracyjne. Jej wertykalną artykulację tworzą ramy konstrukcyjne obu budynków podkreślone ceglaną okładziną. Dopełniające elementy pionowe to biegnące przez cała wysokość elewacji żelbetowe laskowania dzielące dodatkowo każdą z osi na węższe pola. W partii poddasza laskowania przewiązane są arkadami również oblicowanymi cegłą. Spływy arkad o szerokości pojedynczej cegły zakończone są podwójnym uskokiem. 

Zwieńczenie elewacji każdego z budynków tworzą szczyty o formie trójkąta. Ceglane ścianki ponad osiami zewnętrznymi zakrywają dwuspadowe dachy. Ich spadki ułożone są zgodnie ze spadkiem połaci. Zwieńczenie osi środkowych zostało nieco podwyższone, zamknięte odcinkiem koła podciętym u nasady i za pośrednictwem spływu w kształcie C opadającym na ścianki boczne. Zwieńczenie zewnętrznych lizen konstrukcyjnych wykonano w formie ceglanych słupów wyrastających ponad połać dachu. 

Poziomą artykulację ściany podkreślają tynkowane elementy – prosty parapet pod oknami parteru obu budynków oraz płycinowe fryzy pod oknami drugiej i trzeciej kondygnacji maszynowni. Otwory okienne i drzwiowe pierwszej i drugiej kondygnacji maszynowni są prostokątne, zwieńczone prosto. Wypełniają je okna wielopolowe, ślusarskie z szybami bezbarwnymi w części otworów luksfery. Na wysokości trzeciej kondygnacji, każdy z otworów okiennych zwieńczony jest łukiem eliptycznym. Ścianę kotłowni na wysokości drugiej kondygnacji wypełnia otwór okienny zwieńczony łukiem pełnym i podzielony pionowym laskowaniem i konstrukcyjnymi lizenami obłożonymi cegłą. Łuk otworu okiennego podkreślony został podwójną ramą laskowania żelbetowego, tynkowanego gładko. Pola okienne wtórnie wypełnione luksferami. 

Elewacja północna maszynowni artykułowana jest analogicznie do jej ściany zachodniej z tym, że powyżej trzeciej kondygnacji osie zwieńczone są prosto a elewację zamyka pas gładkiego, tynkowanego fryzu, biegnącego pod znacznie wysuniętym okapem dachu. W oknach drugiej kondygnacji zachowały się okna witrażowe. Otwory okienne trzeciej kondygnacji zwieńczone łukiem eliptycznym również z oknami witrażowymi. Laskowania ponad otworami okiennymi zwieńczone uskokowo. Pod otworami okiennymi drugiej i trzeciej kondygnacji znajduje się poziomy pas prostokątnych płycin, wypełnionych tynkiem fakturowym. Elewacja południowa kotłowni zniszczona i w całości zakryta współczesną blachą falistą. 

Zabytek niedostępny dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Lorenc-Karczewska, OT NID w Łodzi, 27.07.2018 r.