Upamiętnia ważny fakt w historii lotnictwa. Jest dziełem Vytautasa Landsbergisa-Żemkalnisa – ojca późniejszego prezydenta Litwy Vytautasa Landsbergisa.

Historia

Litewscy lotnicy Stepas Darius (ur. W 1896 r.) i Stasys Girenas (ur. W 1893 r.) wylecieli 15 lipca 1933 r. z Nowego Jorku, z zamiarem przebycia bez lądowania trasy przez Atlantyk do Kowna. Był to drugi przelot nad Atlantykiem – jako pierwszy wyczynu tego dokonał w 1927 r. amerykański pilot Charles August Lindbergh. Samolot typu Bellanca CH-300 Pacemaker rozbił się 17 lipca 1933 r. w sosnowym lesie nieopodal wsi Pszczelnik (wówczas Kuhdam) na terytorium ówczesnych Niemiec. Przebył trasę o długości 6.411 km, w czasie 37 godzin i 11 min. Do celu zabrakło 650 km. Ciała lotników pochowano w mauzoleum w Kownie.

Pomnik wzniesiony został z inicjatywy Aeroklubu Litewskiego, ze środków dostarczonych przez państwo i społeczeństwo litewskie. Autorem projektu monumentu był Vytautas Landsbergis-Żemkalnis (1893-1993) – ojciec późniejszego przewodniczącego litewskiego parlamentu. W miejscu upadku samolotu ułożono podwójny krzyż Witolda Wielkiego z wielkich bloków granitu. Tuż obok, tam gdzie doczołgał się śmiertelnie ranny Stepas Darius, ustawiono drewnianą ludową kapliczkę w kształcie słupa. Budowę pomnika ukończono jesienią 1935 r., odsłonięcie odbyło się 17 lipca 1936 r., w trzecią rocznicę tragicznego wypadku. Do 1940 r. pomnikiem opiekowali się dyplomaci litewscy z Berlina. Po wojnie zagubione w lesie miejsce uległo zapomnieniu, a pomnik dewastacji. Dopiero 50 lat po katastrofie, w 1983 r. doczekał się uporządkowania i odnowienia. W 1989 r. Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych w Szczecinie zawarł porozumienie z Oddziałem Szczecińskim Litewskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, na mocy którego wyraził zgodę na nieodpłatne korzystanie przez Towarzystwo z gruntu, na którym zlokalizowana ma być izba pamięci. Jeszcze w tym samym roku ustawiono obok pomnika żmudzką chatę przywiezioną z Muzeum Budownictwa Ludowego w Rumszyszkach na Litwie, w której wnętrzu urządzono małe muzeum. W 1995 r. wydzielony geodezyjnie grunt wraz z pomnikiem przekazano w bezpłatne i bezterminowe użytkowanie Towarzystwu Litwinów w Polsce, będącemu prawnym następcą LTSK.

13 lipca 2008 r., w 75 rocznicę tragicznego wypadku, w Pszczelniku, w miejscu katastrofy odbyły się uroczystości rocznicowe z udziałem prezydentów Polski - Lecha Kaczyńskiego i Litwy - Valdasa Adamkusa.

Opis

Pomnik lotników litewskich położony jest w sosnowym lesie koło wsi Pszczelnik, niedaleko drogi Kostrzyn-Myślibórz. Monument zaprojektowany został w formach modernistycznych. Poszczególne elementy wykonane są z bloków granitowych, zachowana bramka z żelaza, zrekonstruowana kapliczka – z drewna. Miejsce katastrofy wyznacza porośnięty drzewami krąg obwiedziony niskim murkiem z bloków kamiennych. W jego centrum znajduje się trójstopniowe koliste podwyższenie, na którym umieszczono zbudowany z potężnych bloków granitowych leżący podwójny krzyż jagielloński. Do jednego z boków krzyża przytwierdzono tablicę z inskrypcją upamiętniającą lotników w językach litewskim, niemieckim, angielskim. Odtworzona w ostatnich latach tablica jest znacznie mniejsza od oryginalnej, po której pozostały ślady mocowania. Na drugim boku krzyża umieszczono w okresie powojennym drugą tablicę z tekstem w języku polskim: „Tu zginęli lotnicy Litwini – zdobywcy Atlantyku/ Stepas Darius i Stasys Girenas/ Nowy Jork 15.VII.1933 – Pszczelnik 17.VII.1933”. Podobnej treści nowa polskojęzyczna tablica została umieszczona poziomo, bezpośrednio na powierzchni gruntu na osi bramki. Wewnątrz kręgu nieopodal krzyża ustawiona została zrekonstruowana po wojnie drewniana litewska kapliczka ludowa tzw. kryżastulpis. Tuż przy kamiennym murku otaczającym krąg ustawiono cztery proste kamienne ławy. Z trzech segmentów ozdobnej żelaznej bramki na osi założenia – przetrwał tylko jeden – środkowy. Poza kręgiem, z boku bramki wejściowej ustawiony jest obelisk z napisem w czterech językach: litewskim, niemieckim, angielskim i (ostatnio dodanym) – polskim. Ten ostatni napis brzmi: „TU 17.07.1933. ZGINĘLI LITWINI LOTNICY STEPONAS DARIUS I STASYS GIRENAS PO 6411 KILOMETRACH LOTU Z NOWEGO JORKU. BYŁ TO DRUGI WYNIK NA ODLEGŁOŚĆ PRZELOTU PRZEZ ATLANTYK BEZ LĄDOWANIA. DO KOWNA ZOSTAŁO 650 KM. POMNIK WZNOESIONY W 1936 ROKU WEDŁUG PROJEKTU ARCHITEKTA VYTAUTASA LANDSBERGISA ŻEMKALNISA”. W pewnej odległości od pomnika stoi przeniesiona z Litwy drewniana chata żmudzka, w której mieści się niewielkie muzeum.     

Obiekt ogólnodostępny.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 01-02-2018 r.