Historia obiektu

Istniejący zamek w Rydzynie wzniesiono z wykorzystaniem gotyckiej budowli z lat 1685-95 wzniesionej dla wojewody Rafała Leszczyńskiego. Projektantami rydzyńskiego zamku byli w pierwszej fazie Józef Szymon Belotti oraz Pompeo Ferrari – budowniczy skrzydła zachodniego. Temu drugiemu zawdzięczamy przekształcenie przejazdowej sieni na westybul i budowę ponad nim m. in. sali balowej. Po pożarze miasta oraz skrzydła zachodniego i południowego zamku w 1707 r., do prac przy odbudowie (po 1742 r.) zaangażowano architekta ze Śląska Karola Marcina Frantza. Skrzydło południowe otrzymało nowe rozplanowanie w amfiladowym układzie. Najbardziej paradne były pokoje pierwszego i drugiego piętra, gdzie mieszkał książę Aleksander Sułkowski. Drugie piętro przeznaczone było dla znamienitych gości. Na trzecim piętrze mieściła się biblioteka oraz pokoje dziecięce. Prace w skrzydle zachodnim miały miejsce w latach 1745-46 i dotyczyły przede wszystkim sali balowej na drugim piętrze oraz kaplicy na pierwszym piętrze. Sala balowa oświetlona została 28 oknami w dwóch rzędach. Zdobił ją ogromny plafon z freskiem przedstawiającym zgromadzenie bogów Olimpu oddającym hołd złączonym herbom Sułkowskiego i jego drugiej żony Anny Przebendowskiej. Autorem fresku był śląski malarz Jerzy Wilhelm Neunhertz. W tym czasie od północnej strony powstała trzypiętrowa klatka schodowa. Przebudowano też taras od strony wschodniej, który zachował się do czasów współczesnych. W czasach Augusta Sułkowskiego (1762-1786) pracami przy zamku zajmował się Ignacy Graff. Dotyczą one dwóch okresów: od 1767-1779 i od 1783-1786. Zmieniono wówczas układ wnętrz na trzecim piętrze skrzydła wschodniego, wytyczając pokoje od strony ogrodu, a korytarz przenosząc od strony dziedzińca. Najważniejszymi pracami w latach 1769-1772 była przebudowa apartamentów drugiego piętra skrzydła południowego, gdzie powstały pokoje letnie i zimowe. Graff przekształcił także westybul na salę posągową. Pojawił się nowy wystrój sal, meble, stiuki i tkaniny na ścianach. Dziełem Graffa jest również gabinet porcelanowy oraz monumentalna kolumnada w sali balowej. Wszystkie prace nie zmieniły wyglądu zewnętrznego zamku, jedynie wnętrza dostosowywano do nowej mody. Przez okres ok. 100 lat zamek nie uległ istotnym przebudowom.

W latach 90. XIX w. na murach zamkowych pojawiły się rysy powstałe na skutek osuwania się fundamentów. Z tej przyczyny na ścianach założono wzmacniające kotwy. Pracami kierował Bernard Schiring. Wtedy także na dziedzińcu, przy skrzydle wschodnim, powstała zamknięta galeria. W okresie I wojny światowej w zamku mieścił się obóz oficerów rosyjskich i francuskich. W tym czasie wykonano najpilniejsze prace przy zabezpieczeniu okien i drzwi oraz uszczelnieniu dachu. W okresie międzywojennym zamek zaadaptowano na siedzibę męskiego Gimnazjum im. Sułkowskich z internatem. Autorem adaptacji był Stefan Cybichowski, a prace przeprowadzono w latach 1927-28. Starano się nie wprowadzać istotnych zmian w bryle zamku oraz w najlepszych elementach wewnętrznego wystroju. Zmniejszeniu uległ wewnętrzny dziedziniec. Sala balowa pełniła funkcję auli gimnazjum. Przeprowadzono w niej częściową restaurację sztukaterii i fresków. Wymieniono w obiekcie wszystkie okna oraz w znacznej mierze drzwi. Wszystkie sale miały dębowe parkiety, a cały gmach centralne ogrzewanie oraz łazienki i toalety.

W 1945 roku zamek został spalony przez Rosjan. Zawaleniu uległy dachy, hełmy wież oraz prawie wszystkie stropy, a wystrój wnętrz został zniszczony w 90 procentach. W latach 50. XX w. zamek odbudowano do stanu surowego. Po 1970 r. zamek przejęty przez Zarząd Główny Stowarzyszenia Inżynierów i Mechaników Polskich częściowo zaadaptowano na hotel i restaurację. Projekt szczegółowej rekonstrukcji wnętrz przygotowała w latach 1974-75 Anna Guerquin wraz z zespołem. W 1977 r. oddano do użytku część hotelową i gastronomiczną. W latach 80. XX w. Pracownie Konserwacji Zabytków w Poznaniu pod kierownictwem Ewy Kręglewskiej-Foksowicz przeprowadziły rekonstrukcję sal paradnych. W 1994 r. zamek otrzymał międzynarodowe wyróżnienie „Europa Nostra” za umiejętne wykorzystanie obiektu zabytkowego dla współczesnych potrzeb.

Opis obiektu

Zamek usytuowany jest na wschód od rynku, który stanowi centrum miasta. Obiekt osiowo został powiązany z jego układem. Budowlę zamkową posadowiono na wyspie o kształcie zbliżonym do kwadratu, otoczonej fosą. W narożach wyspy zostały posadzone grupy drzew. Przez zamkową fosę przerzucono 3 mosty. Dwa umieszczono na osi wschód-zachód łączącej budynek z miastem. Od zachodu prowadzący do wejścia do zamku w skrzydle zachodnim oraz od wschodu stanowiący połączenie z parkiem. Trzeci most usytuowano na osi północnej założenia. Dojazd do niego prowadzi z dawnej drogi z Leszna przechodzącej między budynkami oficyn ze stajniami, wozownią i ujeżdżalnią oraz przez dziedziniec honorowy wytyczony przez zespół tych budynków.

Zamek zbudowany jest na rzucie czworoboku z prostokątnym dziedzińcem wewnątrz. Budowlę flankują cztery baszty narożne, od zachodu są one wtopione w mury zamku, a od wschodu przylegają do murów skrzydła. W rzucie rydzyńskiego zamku czytelny jest zarys średniowiecznej budowli. W środkowej części skrzydła północnego znajdował się historycznie budynek bramny, a od strony zachodniej mur kurtynowy. Zamek w Rydzynie jest ceglaną, monumentalną czterokondygnacyjną budowlą, częściowo podpiwniczoną. Cztery skrzydła zamku nakryte są dwuspadowymi dachami z lukarnami (zrekonstruowane w latach 1952-54). Hełmy o czterech silnie wklęsłych połaciach zwieńczone półkolistymi kopułkami i obeliskami o kształcie orła. Dachy pokryte są blachą miedzianą. Drugie piętro, które zawierało pomieszczenia reprezentacyjne jest wyższe od pozostałych kondygnacji. Elewacje zamku także od strony dziedzińca wieńczy gzyms podokapowy. Półkolisty ryzalit od zachodu zwieńczony jest attyką z panopliami. Ryzalit od północy wieńczy attyka z dekoracyjnymi wazonami oraz postacią rycerza wraz z kartuszem herbowym na osi ryzalitu. Pozorny trzyosiowy ryzalit zajmuje środkową część elewacji wschodniej. Z tej strony do zamkowej bryły przylega taras z czterobiegowymi schodami. Wszystkie elewacje zamku ujęte są jednoosiowymi basztami. W dolnej części boniowane przyziemie wydzielone jest kordonowym gzymsem. Górę wieńczy profilowany gzyms. Elewacje zamkowe zostały ujednolicone w latach 1742-50 – jedenastoosiowe, artykułowane poziomo pasami i pionowo lizenami. Wzbogacone ponadto o płyciny i pilastry. Część okien zamknięta półkoliście, a część łukiem odcinkowym w opaskach tynkowych z uszakami i nadokiennikami. Elewacja zachodnia z bramą wjazdową na osi zamkniętą od góry łukiem koszowym. W elewacji znajduje się balkon oraz kartusz herbowy Antoniego Sułkowskiego i jego żony Karoliny Bubna-Littitz. Fasada północna – wjazdowa z trzyosiowym ryzalitem, opiętym pilastrami w wielkim porządku, częściowo zdwojonymi. Ryzalit z bogatą dekoracją architektoniczno-rzeźbiarską akcentującą główne wejście do zamku. Bramę umieszczono w arkadowym portalu. Ponad wjazdem również znajduje się kartusz herbowy Sułkowskich.

Fasada ogrodowa (wschodnia) w części środkowej poprzedzona dwubiegowymi schodami, które prowadzą do westybulu na pierwszym piętrze. Na pierwszym piętrze elewacji barokowa dekoracja pochodząca z 1695 roku. W portalu umieszczono maskę lwa z girlandami kwiatów w nadprożu ujętym w woluty. Ponad gzymsem znajduje się bogata supraporta z różowego stiuku. Pośrodku umieszczono tarcze z rózgami liktorskimi. Obok panoplia, muszle, girlandy lauru, maski i orły. Na boniowanych lizenach ryzalitu na wstęgach zwisające owoce i główki aniołków. Na drugim piętrze ryzalitu lizeny z dekoracją liściastą i regencyjną z około połowy XVIII w. Elewacje od strony dziedzińca przebudowane po adaptacji budynku na szkołę, na ogół bez zachowanych podziałów.

Wnętrze budynku zachowało się ze sklepieniami żaglastymi i kolebkowymi z lunetami na gurtach, trójbiegową klatką schodową ze sklepieniami kolebkowymi na gurtach. W obiekcie zachowały się liczne fragmenty murów i sklepień gotyckich odsłoniętych w 1962 r. Widoczne są one w przyziemiu i na piętrze skrzydeł wschodniego i północnego oraz w przyziemiu skrzydła południowego. Kondygnacje przyziemia, pierwszego i trzeciego piętra dość niskie, drugie piętro, reprezentujące „piano nobile” o pomieszczeniach wysokich. Układ wnętrz na wszystkich kondygnacjach jednotraktowy. Na piętrach drugim i trzecim analogiczny, z pomieszczeniami w amfiladzie i korytarzami od strony dziedzińca. Nad sienią na piętrze mieści się owalny salon. Westybul sklepiony krzyżowo. W ściętych narożnikach zachowane fragmenty stiukowych rzeźb atlantów hermowych z ok. 1769 r. Na drugim piętrze zachowała się częściowo na ścianach dekoracja stiukowa według projektu Ignacego Graffa z ok. 1700 r. w stylu Ludwika XVI. Pomiędzy jońskimi pilastrami wiszące na wstęgach emblematy myśliwskie i medaliony. Do tego rzeźby atlantów oraz Marsa i Diany flankujące schody. W reprezentacyjnych wnętrzach zachowały się fragmenty bogatej dekoracji sztukatorskiej z lat 1685-95, takie jak: kartusze akantowe i muszlowe, girlandy kwiatów, rogi obfitości, putta i sfinksy.

W zamku bogate wyposażenie posiadały duża sypialnia, zwana apartamentem Jejmości, Gabinet Kryształowy, Sala Rycerska, Sala Myśliwska, Sala Czterech Pór Roku, Sala Morska, Gabinet Porcelanowy i Sala Balowa. W wyniku pożaru zachowały się fragmentarycznie elementy wyposażenia, jak kominki, fragmenty rzeźb, dekoracji stiukowej.

Zamek zachował swoją bryłę z nawarstwieniami powstałymi w okresie międzywojennym. Obiekt na skutek zniszczenia pożarem zachował swe wyposażenie w minimalnym stopniu. Prowadzone od wielu lat prace restauratorskie prowadzą do jego systematycznego odtworzenia.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny z zewnątrz i we wnętrzu po umówieniu

Autor noty: opr. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 19-04-2024 r.