Wzniesiony dla cysterek kościół pw. św. Jana Chrzciciela stanowi przykład późnobarokowej architektury sakralnej. Autorem projektu był jeden z najwybitniejszych architektów działających w Wielkopolsce w pierwszej poł. XVIII w. – pochodzący z Rzymu Pompeo Ferrari. We wnętrzu świątyni zachowało się jednolite późnobarokowe wyposażenie wykonane zapewne również wg projektów Pompea Ferrariego. Sklepienia kościoła zdobi polichromia figuralna z lat 1729-30 – dzieło malarza franciszkańskiego Adama Swacha. Od południa do kościoła przylegają zabudowania klasztorne, wzniesione wg projektu architekta Jana Catenazziego, ukończone przez Pompeo Ferrariego.

Historia

Najstarsza wzmianka o Owińskach pochodzi z 1249 r. (Ovensco), jednak powstanie wsi można datować na przełom XII/XIII lub na pocz. XIII w. Była to wieś książęca. Przed 1252 r. książęta wielkopolscy Przemysł I i Bolesław Pobożny nadali Owińska cysterkom z Trzebnicy. Wg Długosza miało to miejsce w 1242 r., jednak pogląd ten jest nie do utrzymania. Działania na rzecz utworzenia klasztoru trwały od 1248 r., w latach następnych prowadzone były prace budowlane. Klasztor miał być wotum za uchronienie Wielkopolski od niszczycielskiego najazdu tatarskiego. Sprowadzenie mniszek do Owińsk ze śląskiego opactwa w Trzebnicy nastąpiło w ostatnich miesiącach 1252 r. Najstarszy kościół noszący początkowo wezwanie Św. Krzyża wzniesiony został w latach 1248-53. Budowę klasztoru ukończono w 1261 r. W XIV w. kościół został przebudowany, o czym świadczy fragment zach. ściany kościoła widoczny na piętrze wieży.

Ok. roku 1700 staraniem ksieni Katarzyny Mielżyńskiej podjęto budowę nowego klasztoru. Plany wykonał arch. Jan Catenazzi. Wtedy też powstała zapewne wieża-dzwonnica. W 1720 r. kościół i klasztor zostały zniszczone przez pożar. W latach 1720-28 z inicjatywy ksieni Joanny Malczewskiej odbudowano i ukończono klasztor oraz wzniesiono nowy kościół wg projektu arch. Pompeo Ferrariego. Przy budowie kościoła wykorzystano część ocalałych po pożarze murów świątyni z poł. XIII w. W 1731 r. kościół został konsekrowany. W roku 1773 w wyniku pożaru zniszczony został częściowo dach kościoła, uszkodzeniu uległy też zakrystia oraz klasztor.

Owińska pozostawały w posiadaniu cysterek do 1797 r., kiedy to państwo pruskie sprzedało dobra bankierowi z Berlina Zygmuntowi Otto von Treskow. W rękach tej rodziny wieś pozostawała do 1945 r. W 1821 r. nastąpiła kasata klasztoru. Od tego czasu kościół pełni funkcję kościoła parafialnego. W latach 1835-38 klasztor zaadaptowany zostały na zakład dla umysłowo chorych. W 1874 r. zabudowania klasztorne zostały przebudowane (nadbudowa drugiego piętra). Przebudowany został także budynek probostwa. W 1890 r. rozebrano boczne skrzydło południowe klasztoru. W 1931 r. pod kierunkiem malarza Władysława Lama odnowione zostało wnętrze świątyni. W latach 1939-45 klasztor zajęty był przez wojska hitlerowskie. Po 1945 zabudowania przeznaczono dla Państwowego Zakładu Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych (ob. Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych). W 1970 r. Pracownie Konserwacji Zabytków PP z Poznania rozpoczęły konserwację polichromii. Prace te kontynuowano w ostatniej dekadzie ubiegłego wieku. W ostatnich latach przeprowadzono renowację elewacji, odtworzono okna i wykonano odwodnienie kościoła.

Opis

Późnobarokowy zespół klasztorny usytuowany jest na wschodnim, wysokim brzegu Warty, nieopodal krawędzi doliny rzeki. Do orientowanego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela przylega od pd. czworobok klasztoru, występujący większą swą częścią przed fasadę kościoła i zamykający od pd. dziedziniec kościelny. Przy dziedzińcu po stronie wsch., na pn. od kościoła znajduje się dom dyrektora zakładu z ok. 1835-38 (ob. plebania), po stronie zach. – budynek d. plebanii (przebudowany w XIX w. na kancelarię zakładu), połączony niskim pasażem z klasztorem. Dostęp na dziedziniec umożliwia brama od strony pn. Za klasztorem znajduje się d. ogród klasztorny, ob. jedyny w Europie Park Orientacji Przestrzennej, utworzony w 2012 r.

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela jest przykładem budowli centralnej. Wzniesiony został na planie czworoboku zbliżonego do kwadratu. Składa się z wydzielonej przez cztery filary kwadratowej nawy głównej, prostokątnego prezbiterium od wsch., naw bocznych o prostokątnych przęsłach od pd. i pn. oraz prostokątnego chóru zakonnego od zach. Za prezbiterium znajduje się wyodrębniona zakrystia, wewnątrz ośmioboczna, zewnątrz kwadratowa. Po stronie pd.-zach., w miejscu styku fasady kościoła z klasztorem – wieża-dzwonnica na planie kwadratu. Nawę gł. wieńczy kopuła, nakryta ośmiodzielnym dachem z latarnią zakończoną baniastym hełmem. Boczne partie kościoła nakryte są dachami jednospadowymi. Nad znacznie niższą od kościoła zakrystią – oddzielny dach dwuspadowy. Nad całością dominuje czterokondygnacyjna wieża nakryta baniastym hełmem zwieńczonym kulą i krzyżem.

Kościół jest budynkiem murowanym z cegły. Jego ściany zostały otynkowane. Dachy pokryte są blachą. Wewnątrz nawa gł. nakryta jest kopułą, wspartą na czterech parach gurtów wydzielających pola o zróżnicowanej szerokości. Kopułę wieńczy latarnia. W prezbiterium, nad chórem zakonnym i w nawach bocznych – sklepienia kopulaste o wydzielonych gzymsami eliptycznych polach środkowych. Pod emporami i chórem – sklepienia krzyżowe na gurtach. Zakrystia nakryta jest ośmiodzielnym sklepieniem kopulastym.

Elewacje kościoła zostały podzielone płaskimi, przeważnie zdwojonymi pilastrami, od wsch., zach. i pn. zwieńczone trójkątnymi frontonami. Na osi elewacji zach. znajduje się półkoliście zamknięte wejście główne, ujęte dziewiętnastowiecznym portalem w formie płytkiego portyku arkadowego flankowanego pilastrami. Okna najczęściej zamknięte są segmentowo lub półkoliście, niektóre z nich posiadają profilowane obramienia. Ponad wejściem oraz w elewacjach pn. i wsch. – duże okna o fantazyjnych wykrojach wklęsłowypukłych.

Wewnątrz cztery opilastrowane filary wydzielają nawę gł. Między filarami znajdują się wysokie arkady, otwarte do prezbiterium, na chór zakonny i do środkowych przęseł naw bocznych, nadające budowli kształt krzyża greckiego. Podobne arkady łączą ramiona krzyża i przęsła skrajne, w których wbudowano narożne empory. W ścianach wsch., pd. i pn. znajdują się opilastrowane wnęki, w których ustawiono ołtarz gł. i dwa ołtarze boczne. W zachodniej partii kościoła między filarami wbudowano chór zakonny, ozdobiony bogatą dekoracją stiukową o motywach regencji. Pod emporą pd.-wsch. zachował się kolumnowy portal ujmujący przejście z kościoła do klasztoru (obecnie zamurowane). Wnętrze kościoła ozdobione zostało polichromią wykonaną przez franciszkanina Adama Swacha w l. 1729-30. Malowidła pokrywają wszystkie sklepienia, arkady wspierające empory, ściany przy ołtarzach bocznych oraz wnęki pod chórem zakonnym. Kompozycje ukazują sceny z życia Marii, Jezusa i świętych. W kopule centralnej znajduje się m. in. scena adoracji Trójcy Św. przez klęczące cysterki, w głębi – widok kościoła w Owińskach.

Jednolite, barokowe wyposażenie kościoła, przeważnie z ornamentami w stylu regencji, wykonane zostało w latach 1728-30, zapewne wg projektów Pompeo Ferrariego. Obejmuje ono m. in. ołtarz gł. z rzeźbą Marii Wniebowziętej w polu środkowym, dwa ołtarze boczne przy filarach w nawie gł., dwa ołtarze w nawach bocznych, ambonę z figurą św. Jana Nepomucena na baldachimie, intarsjowane stalle, konfesjonały i ławki oraz liczne siedemnasto- i osiemnastowieczne obrazy. Zachowało się także rokokowe wyposażenie zakrystii z ok. 1780 r.

Klasztor przylegający do kościoła od pd. wzniesiony został na rzucie czworoboku. Cztery prostokątne, jednotraktowe skrzydła otaczają kwadratowy wirydarz. Do skrzydła zach. przylega prostopadle jednotraktowe skrzydło gospodarcze (dobudowane po 1773 r.). Podobne skrzydło przylegające do skrzydła pd. rozebrano w 1890 r. Wokół wirydarza biegnie krużganek. Poszczególne skrzydła obecnie są trzykondygnacyjne, nakrywają je dwu- lub trzyspadowe dachy.

Zabudowania klasztorne wzniesione zostały z cegły, ich ściany otynkowano. Dachy kryte są dachówką ceramiczną. Wnętrza nakryto stropami, w części pomieszczeń zachowały się sklepienia nieckowe z dekoracją sztukatorską. W krużgankach – sklepienie kolebkowo-krzyżowe. Elewacje zostały zniekształcone w wyniku nadbudowy piętra i późniejszych przebudów. Elewacja frontowa (północna) składa się z trójosiowej części wsch. i wysuniętej ryzalitowo pięcioosiowej części zach. (pierwotnie zwieńczonej trójkątnym szczytem). Elewacja ta podzielona jest pilastrami w wielkim porządku, pilastrowe podziały wprowadzono też w partii nadbudowanej w l. 1874-80. We wsch. części elewacji znajduje się zamknięte półkoliście wejście, ujęte półkolumnami dźwigającymi gierowany gzyms. Okna prostokątne, w uszakowych opaskach. Podziały pilastrowe występują też na elewacji zach. skrzydła pd. i elewacji pn. skrzydła gospodarczego. Elewacje pozostałych skrzydeł pozbawione są podziałów, ich okna przemurowano. Od strony krużganka okna na wirydarz zamknięte są półkoliście.

Kościół dostępny do zwiedzania. Bliższe informacje na temat świątyni są podane na stronie internetowej parafii św. Jana Chrzciciela: www.owinska.pl. Informacje na temat Ośrodka dla Dzieci Niewidomych na stronie www.niewidomi.edu.pl.

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 24-10-2017 r.