Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski poł. XIX w. Praszka

Adres
Praszka

Lokalizacja
woj. opolskie, pow. oleski, gm. Praszka - miasto

Kirkut w Praszce jest jednym z dwóch obiektów zachowanych w mieście (obok synagogi), związanym z nowożytną historią praszkowskich Żydów.

Cmentarz funkcjonował od 1823 roku, a ostatni pochówek odbył się na początku II wojny światowej.

Historia

Zapewne pierwsza wspólnota żydowska pojawiła się w Praszce już w średniowieczu (tak jak w pobliskich: Gorzowie Śląskim i Oleśnie. Ponieważ w Praszce społeczność żydowska była bardzo liczna (na początku XIX wieku stanowiła około 25%, a na początku XX wieku około 45% mieszkańców miasta), prawdopodobnie wraz z budową synagogi (około 1820 roku) założono kirkut (około 1823 roku), który otoczono kamiennym murem i wybudowano dom przedpogrzebowy. Jednak pierwotne rozplanowanie cmentarza jest obecnie nieczytelne. Nekropolia jest zdewastowana i porośnięta samosiejkami drzew. W latach 3 ćw. XX wieku kilkaset istniejących macew zostało zdemontowanych z miejsc posadowienia i złożonych w części północnej kirkutu wśród drzew. To prawdopodobnie uratowało te stele przed kradzieżą i zniszczeniem. Obecnie leżą one pokryte mchem. Na terenie tej rozległej żydowskiej nekropolii praszkowskiej istniały budynki mykwy i domu przedpogrzebowego. Jednak miejsce ich lokalizacji mogą wykazać tylko badania archeologiczne.

Jeszcze w 1939 roku w Praszce mieszkało około 870 Żydów (około 23% mieszkańców miasta), dlatego zapewne ostatnie pochówki na kirkucie odbyły się w pierwszych latach II wojny światowej. Brak dostępu do inskrypcji na macewach utrudnia opisanie historii rozwoju praszkowskiego kirkutu. W 1939 r. cmentarz przeszedł na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech, a następnie w ręce gestapo. Jego zniszczeń dokonano podczas II wojny światowej. W latach powojennych kirkut był dalej dewastowany, i prawdopodobnie wówczas część macew wykorzystano jako materiał budowlany.

Obecny obszar kirkutu (około 1,25 ha) generalnie pokrywa się z obszarem z czasu użytkowania tej nekropolii. Historyczne ogrodzenie obiektu nie zachowało się. 

W południowej części kirkutu, przy ogrodzeniu z Kalwarią Praszkowską, zlokalizowana jest pamiątkowa kamienna płyta. Jest ona ogrodzona metalowym niskim płotem. Na płycie wyryto Gwiazdę Dawida, a pod nią napis: „MOGIŁA ZBIOROWA OFIAR TERRORU HITLEROWSKIEGO ŻYDÓW PRASZKOWSKICH WYMORDOWANYCH W Sierpniu 1942 r. W CZASIE LIKWIDACJI GETTA W PRASZCE CZEŚĆ ICH PAMIĘCI PRASZKA 1993”. Jest to upamiętnienie rozstrzelania grupy Żydów z getta w Praszce. Według informacji archiwalnych w latach PRL na tej zbiorowej mogile Żydów rozstrzelanych 12 sierpnia 1942 r. pierwotnie wystawiono kamień z pamiątkową tablicą z napisem: „Tu spoczywają zwłoki siedemnastu osób narodowości żydowskiej, zamordowanych w dniu 12 sierpnia 1942 r. przez hitlerowców w czasie likwidacji getta w Praszce. Cześć ich pamięci. Koło ZBOWiD w Praszce”.

Opis

Kirkut zlokalizowany jest u zbiegu ulic Kościuszki, Kardynała S. Wyszyńskiego i Obrońców Pokoju na działce gruntowej nr 70, na północnym stoku rozległego wyniesienia zwanego Wzgórzem Brunatnym, będącym terasą rzeki Prosny. Współczesne wejście na obszar nekropolii znajduje się od strony wschodniej tzn. od ulicy Kardynała S. Wyszyńskiego, wąską ścieżką za kapliczką Maryjną. Jest to dwuczęściowa brama w kształcie macewy wykonana z profilowanych rur. Nad nią, w półkolistym zakończeniu, jest napis: „CMENTARZ ŻYDOWSKI KIRKUT”, wykonany z metalu. Oba skrzydła bramy wykonane z prętów mają także kształt macew półkoliście zakończonych. W środku ich wysokości umieszczone są Gwiazdy Dawida wykonane w technice metaloplastyki.

Nekropolię założono (prawdopodobnie około 1823 roku), wkrótce po wybudowaniu synagogi w 1820 roku. Kirkut otoczono kamiennym murem i wybudowano dom na nim przedpogrzebowy. Jednak pierwotne rozplanowanie cmentarza jest obecnie nieczytelne. Nekropolia jest zdewastowana i porośnięta samosiejkami drzew (brzozy, klony, jesiony, buki) w różnym wieku (od kilku do kilkudziesięciu lat) i krzewami, bluszczem i trawą. Szczególnie porośnięta jest część zachodnia. W latach 2 połowy XX wieku kilkaset macew zostało zdemontowanych z miejsc posadowienia i złożone w części północnej kirkutu wśród drzew. To prawdopodobnie uratowało te stele przed kradzieżą i zniszczeniem. Obecnie leżą one pokryte mchem. W obszarze kirkutu, wśród trawy i liści, widoczne są rozrzucone kawałki obmurówek grobów i podstaw macew oraz fragmenty macew.

Na terenie tej rozległej żydowskiej nekropolii praszkowskiej istniały budynki mykwy i domu przedpogrzebowego. Jednak miejsce ich lokalizacji mogą wykazać tylko badania archeologiczne.

Zachowało się kilkaset (około 350) całych macew leżących na ziemi oparte o pnie drzew w czterech zespołach w północnej części kirkutu. Wykonane zostały one głównie z piaskowca, granitu, wapienia krystalicznego. Wszystkie przeniesiono z pierwotnych miejsc pochówków i zgromadzone w czterech kilkudziesięciosztukowych skupiskach. Wiele macew jest pękniętych i uszkodzonych, ze zniszczonymi inskrypcjami i skorodowaną powierzchnią. W części zachodniej kirkutu widocznych jest około 20 murowanych komór grobowych: pustych, pozapadanych i prawdopodobnie wyszabrowanych (być może wcześniej były rozkopywane). Wiele fragmentów macew, obudów grobowych i cokołów pod macewy rozrzuconych jest po całej powierzchni kirkutu, często pod warstwą trawy i liści. Widoczne relikty pochówków orientowane są po linii E-W. Podczas wizji lokalnej w 2018 roku stwierdzono, że groby są porośnięte samosiejkami, krzewami i trawą, tak, że ich ilość jest trudna do weryfikacji.

Na dostępnych do lustracji macewach widoczne są typowe zdobienia (m.in.: korona z lwami, dłonie w geście błogosławieństwa, kwiat (róża), złamana świeca) oraz inskrypcje w językach hebrajskim i niemieckim. Brak dostępu do inskrypcji na macewach utrudnia opisanie historii rozwoju praszkowskiego kirkutu. Nekropolia była niszczona podczas II wojny światowej, a latach powojennych kirkut był dalej dewastowany. W obszarze nekropolii wydeptane są nieregularne ścieżki.

Oryginalne ogrodzenie kirkutu nie zachowało się. Obecnie obszar nekropolii ma współczesne ogrodzenie: od południa płotem wykonanym z metalowych płaskowników, od wschodu, przy działce rekreacyjnej, i od zachodu, przy garażach, płotem z siatki drucianej. Od północy obszar ograniczają parterowe zabudowania Spółdzielni Mieszkaniowej w Praszce. W części południowej, wzdłuż płotu z płaskowników, istnieje wał ziemny, na którym widoczne jest ogrodzenie (o długości około 20 - 25 m) z drutu kolczastego przytwierdzonego do niskich metalowych słupków wbetonowanych w wał. Jest to być może fragment pierwszego powojennego ogrodzenia kirkutu, od strony ówczesnych pól rolnych, a obecnie obszaru Kalwarii Praszkowskiej.

Kirkut wymaga rozpoznania układu oraz wykonania szczegółowej inwentaryzacji kilkunastu reliktów istniejących in situ grobów murowanych (być może oheli), pochówki prawdopodobnie nie były ekshumowane, a także rozpoznania fundamentów obiektów architektonicznych. Fragmenty macew oraz obmurówek grobów rozrzucone po całym obszarze, leżą zapewne na wtórnych miejscach pod warstwą ziemi, liści i roślin. Dlatego należałoby je zebrać i uporządkować w obszarze kirkutu. Z kilkuset macew ułożonych w części północnej wśród drzew (na wtórnym miejscu), po analizie i konserwacji, należałoby utworzyć swoiste lapidarium poświęcone dawnym, zapomnianym mieszkańcom Praszki. Niezbędne jest także oznaczenie kirkutu tablicą informacyjną w terenie przy wejściu oraz przy ulicy.

Roślinność całkowicie ogarnęła teren nekropolii, zwłaszcza część zachodnią i południową. Na terenie kirkutu należy uporządkować zieleń: wyciąć samosiejki i krzewy oraz przeprowadzić cięcia sanitarne drzew. W celu przywrócenia prawidłowego wyglądu obszaru cmentarza niezbędne jest przeprowadzenie prac porządkowych i zabezpieczających. Widoczne są bowiem ślady współczesnego wandalizmu: rozbite macewy i pamiątkowa płyta oraz śmieci rozrzucone po całej przestrzeni kirkutu.

Obiekt ogólnodostępny.

Oprac. Krzysztof Spychała, NID OT w Opolu, 16-12-2018 r.

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_16_CM.7624, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_16_CM.818