Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski pocz. XIX w. Olesno

Adres
Olesno

Lokalizacja
woj. opolskie, pow. oleski, gm. Olesno - miasto

Kirkut w Oleśnie jest jedynym zachowanym miejscem związanym z nowożytną historią oleskich Żydów.

Cmentarz funkcjonował od 1814 roku, a ostatnie pochówki odbyły się w końcu lat 30-tych XX wieku.

Historia

Jedynym śladem istniejącej niegdyś na Ziemi Oleskiej społeczności żydowskiej jest kirkut, zlokalizowany przy ul. Młyńskiej, w rejonie nazywanym niegdyś "Żydowską Szwajcarią" ze względu na jego położenie w malowniczym zakątku miasta, w dolinie Młynówki. W 1814 roku oleska gmina żydowska utworzyła poza miastem cmentarz, realizując rozporządzenie króla pruskiego z 24 maja 1814r., które nakazywało rodzinom żydowskim mieszkającym dalej niż jedną milę od miejsca zamieszkania, zatroszczyć się o własne pogrzebanie zmarłych, pod groźbą wydalenia z miejsca aktualnego pobytu.

Zapewne pierwsza wspólnota żydowska pojawiła się w Oleśnie już w średniowieczu. Jednak dopiero pod koniec XVIII wieku rozpoczęło się intensywniejsze zasiedlenie miasta przez społeczność żydowską, kiedy to liczba Żydów przekroczyła 100 osób, a samodzielna gmina żydowska została zaczęła funkcjonować w pierwszych latach XIX wieku. W połowie XIX wieku wspólnota liczyła ponad 200, a pod koniec tego wieku ponad 250 osób. Stanowili oni kilkuprocentowy odsetek mieszkańców miasta i jeszcze na początku XX wieku byli oni w nim znaczącymi ekonomicznie mieszkańcami. Jednak fala emigracji zarobkowej na przełomie XIX i XX wieku oraz I wojna światowa spowodowały spadek liczebności społeczności żydowskiej Olesna, tak, że w 1925 roku zarejestrowano w mieście tylko 125 osób pochodzenia żydowskiego, w 1936 roku 83, a w 1938 roku 58. Przed wybuchem II wojny światowej w Oleśnie żyło już tylko 34 Żydów . Nazistowskie represje zmusiły wielu oleśnian pochodzenia żydowskiego do opuszczenia swego rodzinnego miasta. Wówczas, podczas Nocy Kryształowej w 1938 roku spalono synagogę, wzniesioną w latach 1887 - 1889.

Kirkut był użytkowany praktycznie do II wojny światowej. Na tym cmentarzu swoich zmarłych grzebali Żydzi - mieszkańcy Olesna i okolicznych wsi. Nekropolia pierwotnie ogrodzona była kamiennym murem, a ceglane ogrodzenie zachowane w dużej części, zostało postawione w 1868 roku, kiedy to wybudowano dom przedpogrzebowy a rozebrano kamienne ogrodzenie.

W 1939 r. cmentarz przeszedł na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech, a następnie w ręce gestapo. Lata II wojny kirkut przetrwał w dobrej postaci, a zniszczeń i dewastacji dokonywano w latach powojennych, m.in. grabież cennych nagrobków, zniszczenie domu przedpogrzebowego i częściowe rozwalenie muru ogrodzenia.

Opis

Kirkut będący nekropolią gminy żydowskiej w Oleśnie zlokalizowany został poza miastem, na zachód od jego centrum, na północnej, wysokiej terasie rzeki Stobrawy i jej dopływu Młynówki. Obecnie prowadzi do niego ulica Młyńska, wzdłuż której w XX wieku rozwinęła się zabudowa, tak, że nekropolia znajduje się praktycznie wśród domów. Położona jest ona na działce gruntowej nr 3262 o powierzchni około 0,4 ha. Historyczne granice cmentarza są czytelne. Kirkut jest założony na planie zbliżonym do prostokąta (o wymiarach około 75 m x 40 m).

Wyodrębniona działka gruntowa ogrodzona jest ceglanym murem: pomiędzy ceglanymi słupami (zakończonymi dwuspadziście ułożonymi dachówkami) rozciągają się ażurowo ułożone ceglane przęsła, których korona zakończona jest ukośnie ułożonymi cegłami. Od strony północnej zlokalizowany jest, wyremontowany na początku lat 90-tych XX wieku, budynek domu przedpogrzebowego (około 10m x 8m). Został on wybudowany w 1868 roku z czerwonej cegły z niskim dwuspadowym dachem, kalenicą ustawioną po linii NS. Od frontu ozdobiony jest ceglanymi pilastrami przy drewnianych dwuskrzydłowych drzwiach i narożach. Zwieńczony jest ceglanym trójkątnym szczytem, w którym zamontowano prostokątną kamienną tabliczkę z napisem w języku polskim i hebrajskim. Nad nadprożem drzwi od frontu i z tyłu budynku umieszczono okrągłe otwory okienne z prostym jednobarwnym witrażem przedstawiającym Gwiazdę Dawida. W ścianie wschodniej wykonano dwa wysokie otwory okienne zamknięte półkoliście. Ściana tylna (południowa) jest prosta bez pilastrów, z podobnymi drzwiami jak od frontu. Od strony wschodniej do budynku przylega ceglane ogrodzenie i brama, a od strony zachodniej dalsza część ogrodzenia. wewnątrz budynek jest otynkowany z betonową? posadzką. Także od strony zachodniej istniał pierwotnie, mniejszy i niższy, ceglany budynek (około 6m x 4m), mający częściowo wspólną ścianę z domem przedpogrzebowym, kalenicą ustawioną prostopadle do domu przedpogrzebowego. Pomiędzy oboma budynkami były drzwi obecnie zamurowane. Na tej ścianie domu przedpogrzebowego widoczny jest ślad dachu i łączenia ścian mniejszego budynku. W tym obiekcie była ceglana posadzka. Przybudówka ta została całkowicie rozebrana w 1992 roku, podczas remontu domu przedpogrzebowego.

Nekropolia porośnięta jest drzewami i trawą oraz bluszczem. W obszarze kirkutu rośnie kilkadziesiąt drzew. W centrum cmentarza rośnie sześć dębów około 150 – 200 letnich (należy je zgłosić jako pomniki przyrody) oraz kilkudziesięcioletnie (około 30-70 lat) brzozy, jesiony, robinie, kasztanowce oraz samosiejki tych drzew.

Groby zajmują prawie całą powierzchnię cmentarza, oprócz głównej alei. Kirkut mógł liczyć nawet około 450 pochówków. Zachowały się macewy, cokoły pod macewy, obudowy grobów oraz macewy leżące przykryte częściowo ziemią i roślinami. Część macew została intencjonalnie przewrócona i rozbita. Roślinność i mech bujnie się rozwijają na grobach, kwaterach i stelach. Powierzchnie części macew wyraźnie są zwietrzałe lub starte, a napisy nieczytelne. Kilkadziesiąt macew (około 50 sztuk) zostało zgromadzonych przy domu przedpogrzebowym oraz rozebranym małym budynku, i leżą przerośnięte krzewami. W centrum kirkutu zlokalizowana jest studnia obecnie przykryta betonową pokrywą, a przy niej stoi murowany, otynkowany, o kwadratowym kształcie odstojnik. Pierwotnie przy studni istniała metalowa (żeliwna?) ozdobna pompa.

W 1992 roku przeprowadzono prace remontowe i porządkowe nekropolii. Wyremontowano dom przedpogrzebowy, który zrujnowany w latach wojennych i powojennych, jeszcze w 1987 roku nie miał dachu, okien, drzwi. Odbudowano wówczas konstrukcję drewnianą dachu oraz pokryto go dachówką, odtworzono i uzupełniono stolarkę okienną i drzwiową, częściowo odbudowano ogrodzenie i wstawiono nową bramę. Inicjatorem tychże prac była pani Władysława Kotowicz. Ona też zajęła się szukaniem sponsorów, m.in. prof. Marvina Meistricha z Teksasu oraz Urzędu Miejskiego w Oleśnie.

Brama jest zamknięta. Wejście na nekropolię po uprzednim zgłoszeniu w Urzędzie Miasta.

Nekropolia ogrodzona jest ceglanym ażurowym murem (w części oryginalnym, miejscami zrekonstruowanym) z regularnie ustawionymi słupami. Pomiędzy ceglanymi słupami (zakończonymi dwuspadziście ułożonymi dachówkami) rozciągają się ażurowo ułożone ceglane przęsła, których korona zakończona jest ukośnie ułożonymi cegłami. Został on wybudowany w 2 poł. XIX wieku. Pierwotne ogrodzenie było wykonane z kamienia - łupek (widoczne zachowane fragmenty od strony zachodniej, na stromej krawędzi terasy). Obecnie ogrodzenie jest częściowo zniszczone. Od strony zachodniej całkowicie brak ogrodzenia: ponieważ stało ono na krawędzi terasy rzeki, być może straciło stabilność i obsunęło się, został tylko fundament. Wejście na cmentarz usytuowane jest od północy, od strony ulicy Młyńskiej, przez nową bramę. Jest to dwuczęściowa drewniana brama zamknięta na kłódkę. Po zachodniej stronie bramy stoi dom przedpogrzebowy, który jest częścią ogrodzenia. Od strony południowej na sąsiedniej działce gruntowej, do zewnętrznej strony ogrodzenia dobudowano budynki gospodarcze.

Teren jest uporządkowany: trawa wykoszona. Brak dbałości o drzewa i samosiejki (zwłaszcza przy domu przedpogrzebowym i części południowej kirkutu. W latach 90-tych XX wieku przeprowadzono prace remontowe i porządkowe nekropolii, m.in. wyremontowano dom przedpogrzebowy, który jeszcze w końcu lat 80-tych XX wieku nie miał dachu. Częściowo odbudowano ogrodzenie i uporządkowano teren przed kirkutem od strony ulicy Młyńskiej.

Wg danych archiwalnych z 2008 roku do opieki nad kirkutem w Oleśnie zobowiązał się Ośrodek Szkolenia i Wychowania Ochotniczych Hufców Pracy w Oleśnie.

Groby oraz ich pozostałości, czytelnie rysują się w obszarze kirkutu: widoczny jest układ mogilnika. Pochówki ułożone są w rzędach po linii N-S, po obu stronach wzdłuż alei, a groby orientowane są generalnie po linii E-W. Pochówki jednostkowe występują na przemian z pochówkami w kwaterach, groby bez obudowy z grobami z obudową. W części zachodniej i południowo-zachodniej występują w większości groby bez obudowy, a szczególnie w części wschodniej kwatery i groby z obudową i groby w kształcie bram, symbolizujące przejście z życia ziemskiego do krainy zmarłych.

W obszarze cmentarza można się doliczyć około 370 całych macew oraz ich dużych fragmentów: stojących, pochylonych lub przewróconych i rozbitych, częściowo zagłębionych w ziemię, cokołów pod stele i obudów grobów. Głównie są to płaskie płyty kamienne oraz w formie obelisków i „bram”. Widoczne są nasypy grobowe bez macew, które zapewne zostały przeniesione koło domu przedpogrzebowego lub jako cenny materiał zostały zrabowane. Kilka macew „wrosło” w pień drzewa. Macewy datowane są na wiek XIX i początek XX. Część z nich, wykonana w miękkim, łatwym w obróbce kamieniu, ma bogato rzeźbioną, wręcz artystyczną formę. Zachowały się na nich typowe zdobienia (m.in.: błogosławiące dłonie, dzban z misą, złamane drzewo (palma), złamany kwiat lub świeca, gwiazda Dawida, uskrzydlona klepsydra, wieniec, liść lub liście palmy, kwiat róży) oraz inskrypcje w językach hebrajskim i niemieckim, lub też w obu na jednej macewie (na kilkunastu po obu stronach płyty nagrobnej). Wykonane one zostały głównie z piaskowca, marmuru, wapienia krystalicznego oraz z granitu. Kilka grobów ma granitowe stele z płyciną, w której znajduje się tablica wykonana z wapienia lub piaskowca. Wiele całych macew oraz fragmentów leży na ziemi, często pod warstwą humusu, bluszczu i liści.

Kirkut może liczyć ponad 400 pochówków: na wielu widoczne są tylko podstawy macew lub obudowy zapadniętych lub rozkopanych przed laty grobów lub same nasypy grobowe. Przy wielu cokołach leżą przewrócone stele, często rozbite. Wiele macew kirkutu jest uszkodzonych, a kamień steli jest zwietrzały, dlatego napisy na nich są często nieczytelne.

Przy ogrodzeniu od strony ul. Młyńskiej, po lewej stronie bramy, wisi na metalowych słupkach tablica (w języku polskim, angielskim, niemieckim i hebrajskim) informująca o historii kirkutu.

Obiekt wymaga:

- pielęgnacji, odkrzaczenia i systematycznego cięcia sanitarnego drzew i roślinności;

- uporządkowania pochówków i macew (część z nich została intencjonalnie przewrócona i rozbita);

- naprawy i odbudowania części ogrodzenia oraz studni;

Niezbędna jest szybka fachowa inwentaryzacja i opis układu grobów oraz konserwacja macew (powierzchnia kamienia, zwłaszcza piaskowca, koroduje).

Przy początku ulicy Młyńskiej należy postawić drogowskaz informujący o kirkucie.

W centrum nekropolii rośnie sześć dębów około 150 – 200 letnich: należy zgłosić je jako pomniki przyrody.

Cmentarz ogólnodostępny. Brama jest zamknięta. Wejście na nekropolię po uprzednim zgłoszeniu w Urzędzie Miasta. 

Oprac. Krzysztof Spychała, NID OT w Opolu, 09-12-2018 r.

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_16_CM.2828, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_16_CM.757