Wiele grobowców i nagrobków to zabytki sztuki sepulkralnej o dużych walorach artystycznych.

Historia

Cmentarz rzymskokatolicki parafii pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny założony został prawdopodobnie na przełomie1783 i 1784 r. Powstanie nekropolii poza miastem związane było z wprowadzonym przez władze austriackie zakazem grzebania ze względów sanitarnych zmarłych na cmentarzach przykościelnych. Cmentarz powiększany był. w 2. poł. XIX w., w latach 30. i  w 2. poł. XX w. W 1. poł. XX w. otoczony został murem. Od kilkunastu lat jest nieczynny. Chowa się tu zmarłych tylko w istniejących już grobach rodzinnych. Stopniowo prowadzona jest renowacja najcenniejszych nagrobków i krzyży o co zabiega Stowarzyszenie Miłośników Historii Ziemi Oświęcimskiej.

Opis

Cmentarz położony jest we wschodniej części miasta. Założony został na planie nieregularnego wieloboku wydłużonego od zachodu. Ogrodzony jest ceglanym, potynkowanym murem z bramą z metalowych prętów. Zajmuje powierzchnię o wielkości ok. 3 ha z kwaterami wydzielonymi prostopadłymi alejkami. W części środkowej i północnej układu zachowane są ślady pierwotnego rozplanowania z kaplicą cmentarną z 2. poł. XIX w., kostnicą, aleją główną i szpalerem starych drzew wzdłuż dawnej granicy wschodniej. Na cmentarzu znajduje się ponad 200 zabytkowych nagrobków pochodzących głównie z 2. poł. XIX i 1. poł. XX w. Część z nich ma formy katalogowe (stele zwieńczone krzyżami) i jest sygnowana przez miejscowego kamieniarza Edwarda Howiackiego. Najstarszy zachowany fragmentarycznie nagrobek w formie obelisku znajduje się na mogile rodziny Russockich i Dąbskich i pochodzi z końca XVIII w. W alei bocznej usytuowany jest krzyż z piaskowca, z 2. poł. XIX w. Na cmentarzu spoczywają m.in. dawni właściciele miasta, burmistrzowie, radni, powstańcy i żołnierze, nauczyciele, lekarze, artyści, księża i siostry zakonne. Na grobie powstańca styczniowego z 1863 r. Jana Kotlarskiego zobaczyć można bogato dekorowany, ostatnio odnowiony, krzyż żeliwny (podobne krzyże są na dwóch innych mogiłach). Wśród nagrobków wyróżniają się te na grobach rodzin Zwillingów, właścicieli pobliskiego Rajska; Polaszków, pierwszych aptekarzy w Oświęcimiu; Stankiewiczów, eklektyczny z 1915 r., edicula ujęta neoromańskimi kolumnami, w prześwicie figura Chrystusa; Radwańskich, neoklasycystyczny z 1899 r., edicula flankowana ściankami z wazonami, w prześwicie posąg anioła; Wojciechowskich, neoklasycystyczny, z rzeźbą płaczącego anioła, Olgi Sagan (zm. 1880), z postacią mężczyzny wg. tradycji męża opłakującego zmarłą i NN z 1. poł. XIX w., z postacią chłopca w sukmanie opartego o krzyż na skałkach. Na cmentarzu wydzielono kwatery księży Salezjanów i sióstr Serafitek. W kwaterze żołnierskiej w 5 mogiłach z kamiennymi obeliskami spoczywają żołnierze austriaccy i pruscy polegli 27 czerwcu 1866 r. w czasie wojny austriacko-pruskiej, w bitwie o dworzec kolejowy w Oświęcimiu.  Na miejscu kwatery żołnierskiej z lat 1914-1918 znajduje się symboliczny grobowiec zbudowany w 1980 r. Żołnierzy polskich poległych w czasie I i II wojny światowej upamiętnia pomnik-grobowiec wzniesiony w 1985 r. W oddzielnych zbiorowych mogiłach spoczywa 11 żołnierzy Wojska Polskiego poległych w obronie Oświęcimia w 1939 r. i 231 żołnierzy Armii Czerwonej poległych w styczniu 1945 r. Spoczywają tu także brytyjscy jeńcy wojennych więzieni w stalagu E 715 VIII B w Monowicach od września 1943 r. i zabici w czasie nalotów w styczniu 1945 r. Zieleń cmentarna jest rozproszona i pochodzi głównie z młodszych nasadzeń. Są to kasztanowce, tuje, akacje i brzozy.

Zabytek dostępny

oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 22-06-2015 r.