Historia

Brak ujawnionych precyzyjnych danych historycznych co do czasu powstania obiektu nie pozwala na jego dokładne datowanie. Hipotezy wysuwane w literaturze wskazują na kilka możliwości co do datowania i interpretacji pierwotnej funkcji obiektu. Niedawno Bogusław Krasnowolski wysunął przypuszczenie, iż budynek ten powstałw 2. połowie XVI wieku jako renesansowy dwór, zapewne dla Sebastiana Taszyckiego i Piotra Błońskiego, po czym na przełomie XVI i XVII wieku pełnił funkcję zboru ariańskiego, sąsiadując z drewnianym, zburzonym w 1644 roku budynkiem akademii ariańskiej. Po upadku ośrodka ariańskiego obiektowi nadano funkcję lamusa, nadbudowując w 1. połowie XIX wieku piętro, zapewne w miejsce wcześniejszego, drewnianego.

W sensie architektonicznym budynek nawiązuje do typu renesansowego dworu obronnego, na którym istotnie wzorowano w Polsce architekturę zborów. Nawiązanie to przejawia się w szczególności w obronnym charakterze, wyrażanym zwłaszcza znaczną grubością murów oraz małą liczbą niewielkich otworów okiennych w dolnej partii budynku, jak też w centralnym (kwadratowym) planie. Co więcej, do układu funkcjonalnego polskiego renesansowego dworu i części polskich zborów nawiązuje dyspozycja wnętrza lamusa: gospodarczo-użytkowy parter i mieszkalno-reprezentacyjne piętro, co wiąże się z występowaniu na ogół dwóch kondygnacji, z dwoma izbami na każdej z nich. W przypadku zborów owa dwukondygnacyjność wynikać miała z faktu, iż na dole znajdowała się sala zebrań religijnych, a na górze mieszkanie przełożonego zboru, tzw. ministra. W takich przypadkach sala dolna kryta była sklepieniem, a górna posiadała strop. Schematowi temu odpowiada sytuacja lamusa w Lusławicach, co – jak wspomniano – daje podstawy do twierdzenia o renesansowej genezie budynku i jego pierwotnej funkcji zboru ariańskiego, a być może nawet funkcji mieszkalnej (dworu obronnego).

Z rysunku rekonstruującego rzut parteru budowli według stanu w XVI wiek –opracowanego przez Józefa Dutkiewicza i Piotra Stępnia, a opublikowanego przez Bogusława Krasnowolskiego– wynika, iż miejsce obecnego lewego okna w parterze fasady (elewacji południowej) zajmowała drążona od zewnątrz, płytka wnęka, a w sali parteru pod lunetami sklepienia znajdowały się jedynie dwie wnęki (naprzeciwko siebie, pod parą lunet od zachodu).

Po 1975 roku budynek został przearanżowany na zlecenie nowego właściciela, Krzysztofa Pendereckiego, wg koncepcji Józefa Dutkiewicza i Piotra Stępnia.

Opis

Budynek lamusa usytuowany jest w centralnej części założenia dworko-parkowego w Lusławicach, w odległości zaledwie kilku metrów od północnej dobudówki dworu. Jest obiektem wolnostojącym, w sąsiedztwie którego, oprócz budynku dworu, brak obiektów kubaturowych, a znajdują się jedynie drzewa i krzewy dworskiego parku oraz – w pewnym oddaleniu, od północnego zachodu – elementy ogrodu włoskiego.

Lamus, wzniesiony na rzucie zbliżonym do kwadratu, jest budynkiem pozbawionym podpiwniczenia, dwukondygnacyjnym, z czterospadowym dachem. Poszczególne kondygnacje posiadają odmienną kolorystykę elewacji; obie zwieńczone są profilowanym gzymsem, przy czym druga kondygnacja posiada dodatkowo gzyms koronujący całość budowli.

Kondygnacja dolna mieści od południa główne wejście do budynku, mające postać prostokątnego otworu ujętego drewnianym obramieniem złożonym z trzech fazowanych, łączonych od góry kołkami, belek, z których górna, pozioma, posiada faliste zwieńczenie, a od dołu  nacięcie w kształcie łuku koszowego. Sam otwór wypełniają drewniane, jednoskrzydłowe drzwi z deskowaniem ułożonym w formę rombów oraz z ozdobnymi okuciami (klamką i zamontowaną na głównej osi kołatką) Ponadto kondygnacja ta posiada znacznie mniejsze, pozbawione obramień i usytuowane wysoko, prostokątne okna: dwa w elewacji frontowej, tj. południowej (po bokach głównego wejścia), po jednym w elewacjach wschodniej i zachodniej (bardziej po północnej stronie ścian). Otwory te ulokowane są nie na osi głównej elewacji, ale zasadniczo na wspólnej osi z niektórymi oknami piętra. Każde z nich wypełnia dwuskrzydłowa, dwukwaterowa stolarka okienna wypełniona przeszkleniami gomółkowymi, uzupełniona od zewnątrz ukośną kratą z kutego żelaza. Innymi cechami szczególnymi tej kondygnacji są: niewielkie otwory wentylacyjne zasłonięte ozdobnymi, kwadratowymi blaszkami (znajdujące się po trzy w dolnej partii elewacji wschodniej i zachodniej) pozbawione tynku dwa nieregularne świadki eksponujące kamienny wątek muru (znajdujące się na elewacji wschodniej, w górnej partii kondygnacji) oraz zawieszona nad wejściem do budynku, stylizowana lampa, o formie wielobocznego, przeszklonego klosza zawieszonego na uchwycie. Wyróżnikiem kondygnacji górnej są jedynie ujednolicone otwory okienne: o formie prostokąta, ujęte fazowanymi, kamiennymi obramieniami o identycznym kształcie, wypełnione dwuskrzydłowymi czterokwaterowymi oknami z przeszkleniami witrażowymi o wzorze ukośnej kraty. Po trzy takie okna zlokalizowane są w elewacjach południowej i północnej, a po jednym (bardziej po północnej stronie ścian) w elewacjach wschodniej i zachodniej. Dach wieńczący całość budynku wsparty jest na mocno wysuniętym przed lico ścian, odeskowanym okapie, na krawędziach którego zamocowane są rynny i okucia blacharskie, znajdujące kontynuację w postaci rur spustowych w północno-wschodnim i północno zachodnim narożniku budowli. Sam dach, kryty ceramiczną dachówką, z gąsiorami na styku połaci i krytym blachą włazem w połaci zachodniej, wieńczy ozdobna, przysadzista iglica.

Ławy fundamentowe –wykonane z kamienia na zaprawie wapienno-piaskowej. Cokół ścian w szerszej okładzinie kamiennej. Mury z kamienia łamanego na zaprawie wapiennej, przemurowywane cegłą. Elewacje pokryte tynkami cementowo-wapiennymi, barwionymi. Podłogi parkietowe i posadzki ceramiczne. Stropy belkowe, drewniane. Nad dużym pomieszczeniem parteru ceglane sklepienie kolebkowe z lunetami. Otwory okienne (piętra) z kamiennymi fazowanymi obramieniami. Okna drewniane. Otwór wejściowy z obramieniem belkowym, z drzwiami deskowo-spągowymi, obitymi klepkami z detalem ślusarskim. Dach o więźbie drewnianej kryty dachówką ceramiczną.

Całość założenia ogrodzona a najważniejsze jego obiekty (dwór, lamus, grobowiec Socyna) praktycznie niewidoczne od zewnątrz.

Oprac. Grzegorz Młynarczyk, OT NID w Krakowie, 06.2020 r.