Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

cmentarz żydowski - Zabytek.pl

cmentarz żydowski


cmentarz żydowski XVIII w. Biała Rawska

Adres
Biała Rawska, Polna

Lokalizacja
woj. łódzkie, pow. rawski, gm. Biała Rawska - miasto

Wzmiankowana w końcu XIII wieku wieś książęca prawa miejskie otrzymała w drugiej połowie XV stulecia, zapewne z rąk króla Kazimierza IV Jagiellończyka.

Żydzi zaczęli osiedlać się w Białej Rawskiej być może już w drugiej połowie XVII wieku. Miasto szybko stało się ważnym, lokalnym ośrodkiem żydowskim, powstał w nim kahał. W latach 60. następnego stulecia gmina bialska (obejmująca także inne okoliczne miejscowości) liczyła ponad 1100 współwyznawców. W samym mieście, już za rządów pruskiego zaborcy, żyło ponad 200 Żydów (57% ludności w 1800 roku). 

W 1822 roku w Białej Rawskiej działał samodzielny nadzór bóżniczy (gmina żydowska). W tym czasie społeczność posiadała już własny cmentarz z domem przedpogrzebowym, drewnianą synagogę przy rynku, cheder oraz mykwę. W 1842 roku spłonęła synagoga; budowę nowej, murowanej rozpoczęto trzy lata później, a ukończono w 1847 roku. Ludność żydowska skupiła się wokół rynku, ulicy Brukowej, wytyczonej równolegle do północno-zachodniej pierzei placu, noszącej niegdyś nazwę Żydowskiej (stała przy niej gminna mykwa). Bialscy wyznawcy judaizmu zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem; dzierżawili w mieście i okolicach karczmy, rzeźnie oraz warsztaty krawieckie i szewskie.

Pierwszy spis powszechny w odrodzonej Polsce z 1921 roku wykazał, że w Białej Rawskiej mieszkało wówczas 1430 Żydów (60% ogółu mieszkańców miasta). Należało do nich 66 sklepów i kramów. Wśród rzemieślników i drobnych przedsiębiorców licznie reprezentowani byli szewcy, krawcy, rzeźnicy, wozacy, a także kapelusznicy, piekarze, fryzjerzy, stolarze i blacharze. W następnych latach liczba Żydów zmniejszyła się, szacuje się jednak, że w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej stanowili oni nadal około 40% mieszkańców Białej Rawskiej.

We wrześniu 1939 roku, zaraz po wkroczeniu oddziałów Wehrmachtu do miasteczka, Niemcy kazali wszystkim jego mieszkańcom (zarówno Polakom, jak i Żydom) zgromadzić się na rynku. Zgromadzenie to sfilmowali, by wykorzystywać je w materiałach propagandowych. Jesienią 1941 roku okupanci utworzyli getto (pomiędzy ulicami Gęsią, Brukową, Narutowicza, Mickiewicza, Szeroką i Zakątną), w którym stłoczono blisko 6 tysięcy Żydów, nie tylko z samej Białej Rawskiej, ale również przesiedleńców z Góry Kalwarii, Piaseczna i Żyrardowa. Wielu z nich zmarło wskutek głodu i chorób, nie doczekawszy likwidacji getta, przeprowadzonej przez Niemców w końcu października 1942 roku. Jego więźniów przewieziono wówczas do Rawy Mazowieckiej, a stamtąd do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. Bezpośrednio po wojnie środowisko bialskich Żydów w Łodzi skupiało około 40 osób, które w większości opuściły w następnych latach Polskę. Ocaleni i ich potomkowie skupili się w ziomkostwach w Izraelu i innych krajach.

Spaloną przez Niemców w 1939 roku, na początku drugiej wojny światowej, synagogę odbudowano w latach 50. XX wieku, dostosowując budynek do potrzeb remizy strażackiej. W rejonie rynku (placu Wolności) i przy sąsiednich ulicach zachowała się grupa zabytkowych domów żydowskich (drewnianych i murowanych), wzniesionych w XIX i pierwszej połowie XX stulecia.

Cmentarz żydowski w Białej Rawskiej powstał prawdopodobnie w XVIII wieku. Nekropolia znajduje się na łagodnie opadającym zboczu rozległego, niewysokiego wzgórza poza miastem (kilkaset metrów na północny zachód od rynku), w rejonie obecnej ulicy Polnej, zajmując działkę w kształcie trapezu o przybliżonych wymiarach 170 na 90 metrów (1,3 hektara). Granice nekropolii pozostały współcześnie czytelne dzięki reliktom wału ziemnego. Przed Zagładą dominującym typem nagrobków były ustawione rzędowo macewy z piaskowca, ozdobione polichromiami. Na cmentarzu znajdowały się także groby miejscowych cadyków, do których pielgrzymowali pobożni Żydzi.

Podczas drugiej wojny światowej cmentarz został zdewastowany przez Niemców, którzy wyrwali wiele macew. Proces destrukcji trwał przez powojenne dekady. Pomimo to jeszcze pod koniec lat 50. XX wieku znajdowało się tu nadal wiele nagrobków. Pod koniec lat 80. ubiegłego stulecia pracownicy Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie zidentyfikowali na cmentarzu fragment macewy pochodzącej z 1791 roku, tym samym stanowiącej jeden z najstarszych w skali całego Mazowsza zachowanych żydowskich nagrobków (w trakcie ponownej wizji terenowej w 2018 roku nie został on już zlokalizowany ze względu na trudno dostępny teren, zarośnięty drzewami, krzewami i wysoką trawą). Cmentarz w Białej Rawskiej został wpisany do rejestru zabytków w 1994 roku. 

Do dziś na cmentarzu znajdują się relikty w postaci około 20 lub więcej nagrobków, przy czym po zdecydowanej większości z nich pozostały tylko dolne partie wyłamanych macew z piaskowca. Widoczne ostatnie wiersze inskrypcji pozwalają stwierdzić, że na ogół umieszczano je w miejscu pochówku osób zmarłych na przełomie XIX i XX wieku. Tylko dwie macewy można uznać za zachowane w całości.

Na początku XXI wieku w południowej części nekropolii, w miejscu dawnego ohelu, chasydzkie stowarzyszenie „Ohele Cadyków” wzniosło nagrobek cadyka Abrahama Mojżesza, syna Symchy Bunema z Przysuchy (zm. 1829). Miejsce pochówku cadyka zabezpieczono betonowym fundamentem. W pobliżu tego pomnika także składane są fragmenty innych nagrobków.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN

Rodzaj: cmentarz żydowski

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_10_CM.13847, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_10_CM.34911