Jest przykładem oszczędnej barokizacji. Architektura kościoła oraz wystrój i wyposażenie jego wnętrza mają wartości artystyczne.

Historia

Żelazno wzmiankowane w 1326 r., a w r. 1327 ufundowany tutejszy kościół. Obecny wzniesiony ok. poł. XIV w. jako jednonawowy z nietypowym, oszkarpowanym prezbiterium zamkniętym poligonalnie. Prostokątna nawa nakryta stropem. Kościół zapewne bezwieżowy, z fasadą ozdobioną w XV w. późnogotyckim portalem z laskowaniem. W XVI w. wzniesiona czworoboczna wieża i dobudowana od pn. do nawy, na całej jej wysokości dwukondygnacjowa przybudówka z nawą boczną i emporą. Po tej rozbudowie fasada kościoła asymetryczna. W 4 ćw. XVII w. i na pocz. XVIII w. kościół zbarokizowany, ale w bardzo oszczędny sposób, z pozostawieniem wyodrębnionego, sklepionego prezbiterium z przyporami, nakrytego odrębnym dachem. Przebudowane okna kościoła. Elewacje rozczłonkowane podziałem ramowym, zwieńczone profilowanym gzymsem koronującym. Ponadto od pn. dobudowana do prezbiterium przybudówka z zakrystią i lożą patronacką. Formy wystroju wnętrza kościoła z czasu barokizacji nie w pełni znane, ale zapewne wówczas wykonany obecny, półkolisty łuk tęczowy z odcinkami profilowanego gzymsu u podstawy archiwolty. Po 1733 r. nawa z przybudówką z emporą oraz prezbiterium z przybudówką nakryte wspólnym dachem. Zapewne też w 2 poł. XVIII w. zbudowany też nowy hełm wieży, przebudowana kruchta pd., wykonane obecne balustrada empory i chóru muzycznego oraz portal zakrystii. Kościół remontowany i w niewielkim przebudowywany w XIX-XX w. W wyniku tych wszystkich przekształceń zredukowany podział ramowy, zmienione tynki. Przebudowany filar empory. Zmieniony wystrój wnętrza kościoła. W okresie międzywojennym wykonana monochromatyczna polichromia balustrady empory i chóru muzycznego. Po 1945 r. zamurowana zapewne arkada loży patronackiej przy prezbiterium. W latach 1963-1972 kościół remontowany. Malowane wnętrze i zapewne przeprowadzona renowacja polichromii balustrady empory i chóru muzycznego.

Opis

Kościół św. Marcina w Żelaźnie murowany, z kamienia, tynkowany, jednowieżowy. Prezbiterium węższe od nawy, nawa asymetrycznie powiększona o przybudówkę z emporą. Zamknięte poligonalnie prezbiterium wzmocnione przyporami. Jego elewacje bez artykulacji, tylko obramione okna. Prezbiterium nakryte sklepieniem żebrowym z kamiennymi żebrami spiętymi zwornikiem z tarczą herbową i sprowadzonymi na wieloboczne, kamienne konsole. Ściany tarczowe zamknięte ostrołucznie. Portal zakrystii kamienny o łuku odcinkowym. W ścianie prezbiterium gotyckie sakramentarium z lat ok. 1480–1490, w formie ostrołucznej niszy w profilowanym obramieniu. Nawa nakryta stropem z fasetą, od pn. otwarta ku nawie bocznej i emporze nad nią, nad którą strop z sufitem. Chór muzyczny głęboki, z dużym, półowalnym balkonem i balustradą, pełną, drewnianą, połączoną z balustradą empory, pokrytą polichromią z elementami sztuki ludowej. Przedstawione wydarzenia z życia Św. Marcina ujęte marmoryzowanymi bordiurami. W mniejszych polach motywy kwietne. Bordiury mniejszych płycin dodatkowo z rysunkiem naśladującym ich snycerskie podcięcie. Elewacje korpusu kościoła i wieży z podziałem ramowym i profilowanymi gzymsami koronującymi. Okna w listwowych, tynkowych obramieniach. Wieża pięciokondygnacjowa. W jej elewacji zewnętrzny, kamienny, profilowany, późnogotycko-wczesnorenesansowy portal. Okna wieży głównie szczelinowe rozmieszczone częściowo mijankowo. Ujęte kamiennymi obramieniami, m.in. ze sfazowaniem. Wieża nakryta jednoprześwitowym hełmem. Wnętrza wieży w przyziemiu i na jednej z wyższych kondygnacji nakryte sklepieniami kolebkowymi, w tym jednym o lekko ostrołucznym wykroju. W przyziemiu wieży zachowany dawny, zewnętrzny, późnogotycki portal nawy zdobiony laskowaniem, a w innym z wnętrz — portal ostrołuczny, późnogotycki o prostych formach. Wyposażenie kościoła złożone ze: zbliżonych formalnie architektonicznych ołtarzy: głównego i dwóch bocznych (późny barok z elementami neoklasycyzmu, k. XVIII w.), ambony (późny barok z elementami rokoka, 1777 M.I. Klahr), chrzcielnicy (1760) i prospektu organowego w stylu historyzmu (neoklasycyzmu łączonego z neorenesansem).

Zabytek dostępny przez cały rok.

Opr. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 22-01-2017 r.