Zachowany w ruinie jest świadectwem dynamicznego rozwoju przemysłu w końcu XIX w. Stanowi jeden z głównych akcentów architektonicznych w północnych dzielnicach Szczecina, pełniących niegdyś rolę zaplecza portu.

Historia

W budynku przy ul. Dębogórskiej 31/35 mieścił się pierwotnie młyn przemysłowo-handlowy działający pod nazwą „Stettiner Walzmühle”. Zakład ten założony został w 1837 r. przez kupca Paula Butike. Projekt opracował zatrudniony przez spółkę inżynier J. Schulzberfer zgodnie z wynalezionym przez siebie systemem walcowym. Młyn dysponował szesnastoma mlewnikami – pod tym względem na wschodnich terenach Rzeszy przewyższał go tylko podobny młyn w Gdańsku. Produkowana w systemie walcowym mąka odznaczała się dobrą jakością, jednak ze względu na zbyt wysoki koszt jej produkcji, dotychczasowe urządzenia zastąpiono w 1843 r. czterema parami żaren. Kolejne modernizacje przeprowadzono w  1845 i 1847 r. W 1850 r. młyn spłonął. Na miejscu zniszczonych urządzeń zamontowano teraz zespół amerykańskich mlewników o wydajności 55 ton zboża na dobę. Pomyślny rozwój zakładu przerwał kolejny pożar, który wybuchł 23 stycznia 1876 r. Ocalała wówczas tylko maszyna parowa ustawiona w sklepionym pomieszczeniu. Zapewne wówczas powstał zachowany do dziś budynek z czerwonej cegły. Od strony południowej usytuowany był silos tworzący wspólną bryłę z sześciokondygnacyjnym spichrzem, który graniczył od północy z czterokondygnacyjnym budynkiem produkcyjnym. Firma „Nagel i Kaemp” z Hamburga wyposażyła odbudowany zakład w 20 kamiennych mlewników o dziennej wydajności 72 ton żyta i 10 ton pszenicy. W 1881 r. wyłączono z eksploatacji część kamiennych mlewników.

Pozostawiono osiem z nich, a miejsce usuniętych zajęło 11 wielkich mlewników walcowych, zbudowanych według patentu hamburskiej firmy „Nagel i Kaemp” Urządzenia te poruszane były przez maszynę parową o mocy 40 KM, zasilaną przez parę wytwarzaną w czterech kotłach produkcji firmy „A. Borsig” z Berlina. W 1887 r. zainstalowano jeszcze jedną maszynę o mocy 100 KM, dostarczoną przez szczecińskie zakłady „Wulkan”. W rezultacie wydajność młyna wzrosła do 100-120 ton zboża na dobę. W 1896 r. zainstalowano w fabryce elektryczną instalację oświetleniową. Przeznaczone do zmielenia zboże przechowywano na sześciu kondygnacjach spichrza oraz w sześciu żelaznych silosach. Zboże to dostarczano statkami i barkami do elewatora zbudowanego w 1883 r. Rozładowywano tam 40-50 ton zboża dziennie, a następnie transportowano je tunelem pod obecną ul. Dębogórską do spichrza przy zakładzie. Węgiel kamienny dostarczano z nabrzeża do kotłowni przy pomocy taśmociągu o wysokości 11 m. Na początku XX w. zakład zatrudniał 88 robotników. Przerabiał żyto dostarczane z Niemiec i Rosji oraz niemiecką pszenicę. W 1902 r. przemielił 25,3 tys. ton zboża, z którego wytworzył 18,2 tys. ton mąki, z której to ilości 11,1 tys. ton wywieziono drogą morską. Mąkę tę dostarczano na rynek niemiecki oraz do państw skandynawskich, Holandii i Anglii. W 1846 r. firma przekształcona została w spółkę komandytową, w a w 1895 r. w spółkę akcyjną.   

W latach 1903-1904 wprowadzono cła na rosyjskie zboże, w wyniku czego wzrosła cena zbóż. Dalsze podwyżki nastąpiły w 1908 r. W rezultacie wiele zakładów młynarskich uległo likwidacji, lub było zmuszonych do ograniczenia produkcji. W 1910 r. firma „Stettiner Walzmühle” została sprzedana, a na jej miejscu, w budynku przy ul. Dębogórskiej w lipcu 1910 r. rozpoczęła swą działalność olejarnia „Stettiner Ölwerke A.G.” przystosowana do przerobu soi. W związku ze zmianą funkcji zakład został przystosowany do nowych potrzeb. Przebudowano wnętrze części produkcyjnej młyna, t. j. północną część budynku. Dotychczasowe kondygnacje przyziemia i 1. piętra połączono teraz w jedną, wysoką kondygnację, na której znalazła się główna hala produkcyjna, podzielona dwoma rzędami żelbetowych słupów i nakryta masywnym, żelbetowym stropem. Podobne stropy założono nad większą częścią piwnic oraz nad pozostałymi kondygnacjami, a całość nakryto żelbetowym stropodachem. Od strony spichrza w bryłę budynku produkcyjnego wbudowano wysoki betonowy silos, osłaniając jego konstrukcję murem o ceglanym licu. Po przeciwnej, południowej stronie dostawiono do budynku równie wysoką przybudówkę, a do niej – od strony zachodniej – halę maszynowni. Również od zachodu dobudowano do hali głównej obszerną kotłownię, która zastąpiła mniejszy budyneczek pełniący dotąd tę funkcję. Prace murarskie i betoniarskie przy kotłowni zrealizowała w 1910 r. szczecińska firma „Comet”, zaś konstrukcje stalowe wykonała i zamontowała firma „Stettiner Träger u. Baueisen G. m b.H, również ze Szczecina. Do budynku maszynowni doprowadzono wyciąg linowy do transportu węgla bezpośrednio z przystani. W głównej hali zamontowano 30 pras hydraulicznych o dziennej wydajności 150 ton ziarna. Na parterze przybudówki od strony północnej znalazła się hala turbin. Prądnica o mocy 1200 KM wytwarzała prąd stały, podczas gdy trzy potężne dynama zaopatrywały w prąd 50 silników elektrycznych o łącznej mocy 800 KM. W kotłowni ustawiono cztery kotły dostarczające pary do poruszania całego zakładu. W budynku przylegającym od zachodu do spichrza dokonywano procesu rozdrabniania ziarna sojowego. Dawny spichlerz w południowej części budynku pełnił nadal funkcje magazynową mieszcząc również suszarnię. W oddzielnym budynku na tyłach zakładu mieścił się oddział ekstrakcji, a w południowej jego części – rafineria oleju. Przed wybuchem 1. wojny światowej fabryka zatrudniała ok. 150 osób, a na początku lat 20. XX w. – już 600 osób. Surowiec, w większości z importu transportowano bezpośrednio ze statków przybijających do nabrzeża zakładowego przy pomocy taśmociągu do silosu mieszczącego 6 tys. ton ziarna, a stamtąd – do zakładu. Olej produkowany w Szczecinie eksportowano – m.in. do Skandynawii, Wielkiej Brytanii, a nawet do Włoch.

Po 1910 r. zakłady  olejarskie zajmowały rozległy obszar położony po obu stronach ul. Dębogórskiej. Zabudowania skupione były przy dwóch dziedzińcach – dolnym, przy nabrzeżu portowym (określanym po wojnie jako nabrzeże „OKO”) oraz górnym. Po północnej stronie budynku głównego stał jednopiętrowy budynek administracyjny utrzymany w formach neorenesansowych, za nim istniał niewielki ogród porośnięty wysokimi drzewami. Od południa i zachodu z zakłady olejarskie graniczyły ze Szczecińską Fabryką Cementu Portlandzkiego. Do zakładów należały położone na północ od nich budynki obecnego Cefarmu. Do transportu węgla służyła – oprócz wspomnianego już wyciągu – kolejka wąskotorowa zbudowana w poprzek ul. Dębogórskiej w 1918 r. W latach 20. i 30. XX w. zbudowano m.in. 10 silosów za tylnym budynkiem. W 1939 r. powstał projekt przekształcenia wnętrza budynku głównego. Nie doczekał się on jednak realizacji z wyjątkiem przebudowy dwóch najwyższych pięter, których frontowe trakty połączono w jedną kondygnację. W kwietniu 1944 r. zabezpieczono przed nalotami budynek spichrza, w którym na kondygnacji strychu wykonano betonową wylewkę o grubości 10 cm, a nad silosami betonowy strop. Mimo zabezpieczeń pod koniec wojny częściowemu zniszczeniu uległ spichrz, a całkowitemu – budynek administracyjny. Ocalał masywny budynek produkcyjny. Po wojnie mieściła się w nim ponownie uruchomiona olejarnia, w której produkowano olej rzepakowy. W późniejszym czasie działała tam fabryka szczotek, a potem odlewnia metali kolorowych należąca do Spółdzielni Pracy Metalo-Port. Była ona czynna do połowy lat 90. XX w., kiedy to budynek został opuszczony. W 2007 r. powstał projekt adaptacji części produkcyjnej na szkołę baletową, który jednak nie doczekał się realizacji. Po wojnie zdemontowano zbiorniki silosu po stronie południowej. W ruinie pozostawiono budynek spichrza, w którym w 2003 r. wybuchł pożar. Obecnie cały obiekt pozostaje w ruinie.          

Opis

Budynek dawnego młyna i olejarni położony jest w północnej części miasta, w dzielnicy zwanej Żelechowa, naprzeciw basenu i nabrzeża OKO, po północno-zachodniej stronie ulicy Dębogórskiej. Zwrócony fasadą ku ulicy, w stronę południowo-wschodnią (dalej – dla uproszczenia: wschodnią), utrzymany jest w utylitarnych formach ceglanej architektury fabrycznej z elementami neogotyku. Składa się z korpusu głównego na rzucie silnie wydłużonego prostokąta oraz z przybudówek dostawionych do północnej, bocznej elewacji oraz do elewacji tylnej (od strony zachodniej). Korpus główny tworzą usytuowany od strony południowej dawny silos (założony na rzucie poprzecznego prostokąta) oraz dwie, równe wielkością prostokątne części – dawny spichrz (od południa) i główna część produkcyjna (od północy). Od strony północnej do korpusu przylega węższa odeń przybudówka mieszcząca niegdyś na parterze halę turbin. Graniczy ona od zachodu z dawną maszynownią o rzucie zbliżonym do kwadratu, ta zaś – przylega od strony północnej do dawnej kotłowni – założonej na rzucie prostokąta i ciągnącej się za główną halą produkcyjną. Od strony południowej do kotłowni przylega – nieco od niej dłuższy, prostokątny budynek dawnego oddziału rozdrabniania, ciągnący się za dawnym spichrzem i silosem (obecnie użytkowany jako szwalnia).   

Poszczególne części budynku są zróżnicowane pod względem wysokości. Korpus główny podpiwniczony, w wyższej, południowej części złożony jest z wysokiego na sześć kondygnacji silosu i równego mu wysokością spichrza, od czasu wojny, pozbawionego dachu. W bryłę budynku, pomiędzy spichrzem od południa i częścią produkcyjną od północy, wbudowany jest drugi, poprzecznie usytuowany silos, nakryty kopulastym dachem. Góruje on wysokością zarówno nad spichrzem, jak i nad znacznie niższą, pierwotnie czterokondygnacyjną częścią produkcyjną. Ta ostatnia, nakryta niskim, niemal płaskim dachem dwuspadowym, z przeciwnej, północnej strony ujęta jest wyższym o dwie kondygnacje masywem przybudówki o dwuspadowym dachu, zwieńczonym kopułą na bębnie. Zdecydowanie niższe, nakryte niskimi dachami są przybudówki po zachodniej stronie korpusu – parterowa i jednopiętrowa w części północnej oraz dwupiętrowa od południa.

Budynek murowany, o elewacjach z czerwonej cegły, dachy pokryte papą. Stropy w dawnym spichrzu zniszczone, pierwotnie o konstrukcji drewnianej, na niezwykle grubych podciągach spoczywających na wspornikach żelaznych, walcowatych filarów. W części produkcyjnej stropy żelbetowe, na żelbetowych belkach i filarach.

Elewacja frontowa obu zasadniczych części budynku podzielona w poziomie fryzami i gzymsami – na wysokości parapetów okien drugiego piętra, a w części południowej w zwieńczeniu ostatniej kondygnacji. W pionie artykułowana lizenami wydzielającymi po dwie osie okienne. W części południowej lizeny ustawione w trzech, w części północnej – w dwóch kondygnacjach. W kształt każdej z lizen wpisana smukła blenda o schodkowym zamknięciu, a nad nią ozdobna terakotowa rozeta. Otwory okienne i drzwiowe w większości zamknięte łukiem odcinkowym, nadproża podkreślone zagierowanymi po bokach gzymsami. W ostatniej kondygnacji spichrza wąskie zdwojone okna, zamknięte prosto. W ścianach dawnego silosu pomiędzy obiema częściami budynku okna zastąpione blendami. W wysokiej przybudówce od północy otwory o zróżnicowanym kształcie – w  ścianie północnej portal o półkoliście zamkniętym otworze, na wyższych kondygnacjach – okna zamknięte w większości prosto, niektóre osadzone w zamkniętych pełnym łukiem niszach, w ostatniej kondygnacji otwory o owalnym kształcie. W północnej ścianie dawnej maszynowni duże okna zamknięte łukiem pełnym. Wnętrza dawnego spichrza niemal całkowicie zniszczone, pierwotnie podzielone były na każdej z kondygnacji dwoma rzędami podpór – w piwnicy murowanych kwadratowych w rzucie filarów, na wyższych kondygnacjach – żelaznych walcowatych słupów dźwigających konstrukcję stropów. We wnętrzu części produkcyjnej – przestronne pomieszczenia utworzone w wyniku przebudowy w 1910 r., podzielone dwoma rzędami żelbetowych słupów. Na poziomie parteru i I piętra główna hala produkcyjna o wysokości dwóch kondygnacji, od strony północnej, w przybudówkach przybudówkach hale kotłowni i maszynowni. 

Obiekt dostępny z zewnątrz.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 28-09-2018 r.