Odgrywa ważną rolę w organizacji przestrzennej szczecińskiego Śródmieścia. Zachował bogaty, rzeźbiarski wystrój elewacji.

Historia

Gmach przy ob. alei Niepodległości 40 wzniesiony został w latach 1890-1892 według projektu, którego autorem był szczeciński architekt Emil Drews.

Okazały neobarokowy budynek powstał jako siedziba Dyrekcji Pomorskiego Ziemstwa i Banku Hipotecznego. Ta kredytowa instytucja o charakterze udziałowym powołana została w 1781 r., jako trzecia tego rodzaju w Prusach. Jej celem było zabezpieczenie swoim członkom taniego i długoterminowego kredytu rolnego. Inicjatorem powstania banku hipotecznego na Pomorzu Zachodnim był tajny radca Franz Balthasar Schönberg von Brenkenhoff. Z pomocy banku hipotecznego korzystać mogli początkowo tylko właściciele majątków rycerskich, a dopiero w XIX w. – właściciele gospodarstw chłopskich.

Początkowo Ziemstwo miało swa siedzibę w barokowym budynku przy ob. ul. Staromłyńskiej 27, gdzie, mieścił się sejm prowincji pomorskiej, później – w kamienicy przy ul. Grodzkiej 14.

Budowa nowego gmachu możliwa była po 1873 r., kiedy to przystąpiono do likwidowania fortyfikacji. Na miejsce pod nową siedzibę Ziemstwa wybrano Bastion Królewski, który łączył się z Placem Parad (ob. aleją Niepodległości), powstałym w XVIII w. na miejscu średniowiecznej fosy i murów obronnych. Budowa przypada na lata 1890-1892 (według innych źródeł – 1893-1895). Projektantem gmachu był radca budowlany Emil Drews ze Szczecina, pracami kierował szczeciński mistrz budowlany Wechselmann. Koszt budowy wyniósł ponad pół miliona marek. Nowy budynek należał do najbardziej reprezentacyjnych gmachów szczecińskiego śródmieścia. W 1895 r. zatrzymał się w nim cesarz austriacki Franciszek Józef, który przebywał w Szczecinie z okazji odbywających się wielkich manewrów. W 1925 r. wszystkie regionalne ziemstwa połączono, lokując ich centralę w Berlinie, gdzie również od 1934 r. mieścił się centralny bank (Central Landschafts-Bank). W Szczecinie pozostały oddziały regionalne tych instytucji, które w 1943 r. przeniesiono do Choszczna. Po 1945 r. władze polskie przekazały gmach Pocztowej Kasie Oszczędności (przemianowanej w 1950 r. na Powszechną Kasę Oszczędności) oraz szczecińskiej ekspozyturze Banku Handlowego w Warszawie. W 1952 r. w gmachu ulokowano Technikum Ekonomiczne. W 1974 r. otrzymało ono nową siedzibę przy alei 3 Maja, natomiast przy alei Niepodległości pozostała filia tej szkoły. W dalszym ciągu działała Powszechna Kasa Oszczędności. W końcu lat 70. XX w. wykonano remont elewacji, a w 1982 r. wyremontowano aulę, odkrywając przy tym malowidła przedstawiające herby i widoki miast pomorskich (zostały one tymczasowo zasłonięte). W 1991 r. Powszechna Kasa Oszczędności przekształcona została w PKO Bank Państwowy. W listopadzie 2014 r. siedzibę  banku przeniesiono do innego budynku. W październiku 2016 r. gmach przy alei Niepodległości 40 został zakupiony przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego na potrzeby Akademii Sztuki w Szczecinie, która wkrótce potem rozpoczęła zajęcia w nowej siedzibie. W najbliższym czasie planuje się szeroko zakrojone prace remontowe i konserwatorskie.    

Opis

Budynek poczty usytuowany jest na narożniku ul. Bogurodzicy oraz alei Niepodległości, oddzielającej szczecińskie Stare Miasto od dziewiętnastowiecznego centrum. Frontowa elewacja gmachu z monumentalnym głównym, wejściem stanowi ważny element kompozycji reprezentacyjnej wschodniej pierzei alei Niepodległości, południowa elewacja jednego ze skrzydeł wychodzi na ulicę Bogurodzicy, stykając się z nowym budynkiem Banku Pekao S.A., położonym na narożniku ulic Bogurodzicy i Kaszubskiej. Od północy parcela należąca do dawnego gmachu Ziemstwa graniczy z Centrum Handlowym „Kaskada”, zajmującym kwartał zabudowy pomiędzy aleją Niepodległości oraz  ulicami Obrońców Stalingradu i Kaszubską.   

Neobarokowy, trójskrzydłowy gmach założony został na regularnym rzucie zbliżonym do litery „C”, z korpusem głównym od wschodu (tj. od alei Niepodległości) i skrzydłami od południa i północy. Korpus główny z położonymi pośrodku ryzalitami – prostym od frontu i półkoliście zamkniętym od tyłu, przedłużony jest nieznacznie w kierunku północnym poza linię elewacji skrzydła bocznego. Pomiędzy budynkiem frontowym i skrzydłami położony jest wewnętrzny dziedziniec, oddzielony murem od strony zachodniej, od której przylega do niego podwórze budynku Banku Pekao SA.

Budynek o bryle stosunkowo prostej i mało rozczłonkowanej. Korpus główny i skrzydło południowe dwupiętrowe, podpiwniczone, o niewysokich dachach czterospadowych, nad skrzydłem północnym – częściowo jednospadowych. Frontowy ryzalit korpusu głównego zwieńczony dwukondygnacyjną kopułą ośmioboczną, o rzucie powstałym w wyniku ścięcia narożników kwadratu, ryzalit tylny – nakryty niskim poprzecznym dachem dwuspadowym, zamkniętym połową stożka. Skrzydło północne równe wysokością pozostałym częściom budynku,  jednopiętrowe, o piętrze mającym wysokość dwóch kondygnacji.

Budynek murowany, otynkowany z ryzalitem frontowym oblicowanym płytami piaskowca oraz detalem wykonanym częściowo z tego kamienia. Dach pokryty blachą miedzianą (pierwotnie dachówką). Wnętrza częściowo sklepione – w piwnicy sklepienia odcinkowe, w hallu wejściowym zwierciadlane, na korytarzach i w dawnej hali kasowej – krzyżowe o obniżonej strzałce, w auli sklepienie o złożonej konstrukcji z dekoracyjnymi żebrami. Większość sal nakryta stropami o drewnianej konstrukcji. Schody o masywnej konstrukcji z kamiennymi stopniami.

Elewacje w zasadzie symetryczne, z wydzielonym cokołem – podzielone gzymsami – cokołowym, kordonowym nad parterem i I piętrem, parapetowym na wysokości I piętra, (w elewacjach podwórzowych – dodatkowo na poziomie II piętra), zwieńczone gzymsem podokapowym – od strony ulicy z kroksztynami, od podwórza – gładkim. Elewacje zewnętrzne pokryte boniowaniem – na dwóch niższych kondygnacjach – plastycznym (na parterze pasowym, na I piętrze naśladującym ciosy kamienne), na II piętrze – płaskim, linearnym. Otwory okienne w głównej części fasady oraz w elewacji południowej – na parterze i II piętrze zamknięte łukiem odcinkowym, na I piętrze – łukiem pełnym z męskimi maskami w kluczach. Okna II piętra ujęte plastycznymi obramieniami.

Fasada w głównej części ściśle symetryczna, trzynastoosiowa z trzyosiowym ryzalitem pośrodku i z wydzieloną od północy częścią boczną o czterech osiach okiennych. Frontowy ryzalit w kondygnacji parteru poprzedzony filarowym, sklepionym portykiem z tarasem na dachu. Od frontu prześwity portyku zakomponowane w kształcie serliany – z półkoliście zamkniętą arkadą pośrodku, dwoma prosto zamkniętymi otworami z po bokach oraz dwoma owalnymi prześwitami nad nimi. Półkoliście zamknięte otwory nad przejazdem z obu stron portyku zwieńczone kartuszami z datami: 1890 (od południa) i 1892 (od północy). W zwieńczeniu portyku tralkowa balustrada w środkowej części tarasu wysunięta łukiem ku przodowi. W narożnikach balustrady dwie figury – rycerza z mieczem i junkra z pługiem. Wyższe kondygnacje ryzalitu podzielone dwiema kolumnami, a po bokach filarami w wielkim porządku. Wszystkie cztery podpory o kapitelach kompozytowych, ustawione na wysokich cokołach. Całość zwieńczona belkowaniem i trójkątnym naczółkiem, w którym herb dawnego księstwa pomorskiego z trzymaczami. Na naczółku po bokach obeliski, pośrodku gryf pomorski z tarczą na której inicjały FR, ustawiony na cokole z datą 1781. Półkoliście zamknięte otwory wychodzące na taras I piętra ujęte w obramienia z maską kobiecą w kluczu środkowego porte-fenetru i hełmami rycerskimi w kluczach okiem po obu stronach. Na poziomie II piętra galeria z tralkową balustradą i półkolistym balkonem pomiędzy środkowymi kolumnami.

Elewacja boczna od ul. Bogurodzicy, w swojej głównej części dziewięcioosiowa, ujęta po bokach dwoma ryzalitami o szerokości jednej osi okiennej. Na wysokości II piętra po obu stronach szerokiego okna rozmieszczone płaskorzeźby z motywem panoplii i snopków zboża oraz narzędzi rolniczych. Skrajna zachodnia część nad przejazdem bramnym dwuosiowa, o oknach węższych niż w pozostałych partiach elewacji.

Elewacje podwórzowe korpusu głównego i skrzydła południowego z wydatnymi ryzalitami klatek schodowych, na wysokości parteru i I piętra boniowane, na II piętrze – gładkie, o otworach okiennych zamkniętych na parterze łukiem odcinkowym, na wyższych kondygnacjach – pełnym, zwieńczone gładkim gzymsem. Elewacja skrzydła północnego na wysokości piętra przepruta wysokimi półkoliście zamkniętymi oknami auli.   

Wnętrze korpusu dwu- i półtraktowe, z płytkim traktem podwórzowym, obszernym westybulem we frontowym ryzalicie i klatką schodową w ryzalicie tylnym. Skrzydło południowe dwu- i półtraktowe, z przejazdem na zachodnim końcu i z położoną przy nim klatką schodową w podwórzowym trakcie. W skrzydle północnym na parterze usytuowana dawna hala kasowa, na piętrze – aula. We wnętrzu budynku zachowany bogaty wystrój. Z głównego wejścia dostępny westybul z szerokimi schodami o tralkowej balustradzie. Dalej na osi korpusu głównego paradna klatka schodowa – trójbiegowa, sklepiona, o konstrukcji wspartej na marmoryzowanych kolumnach. Schody z balustradą o marmoryzowanych tralkach. Na I piętrze ciąg reprezentacyjnych pomieszczeń. W narożniku południowo-wschodnim położona dawna sala konferencyjna z zachowaną boazerią sufitową i ścienną, w obrębie ryzalitu frontowego dawna sala posiedzeń ze stiukową dekoracją stropu. W pozostałych pomieszczeniach zachowane analogiczne dekoracje oraz boazerie sufitowe, a także metalowe żyrandole oraz kominek z ozdobnych kafli. W skrzydle północnym aula – dawna sala giełdy o wysokości dwóch kondygnacji, z emporą nad wejściem i położoną naprzeciw niego apsydą. Nakryta dekoracyjnym sklepieniem żebrowym z okrągłym plafonem pośrodku, zachowała liczne elementy wystroju, jak boazeria ścienna, plastyczne podziały ścian z bogatym detalem architektonicznym, ozdobna kuta balustrada empory, wielki metalowy żyrandol oraz malowidła w ścianach tarczowych, przedstawiające herby i widoki miast pomorskich.

Obiekt dostępny w godzinach otwarcia uczelni.

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin, 02-11-2017 r.