Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół pałacowy - Zabytek.pl

zespół pałacowy


pałac 1780 - 1786 Wąsowo

Adres
Wąsowo

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. nowotomyski, gm. Kuślin

Założenie w Wąsowie należy obok Racotu (gm.Kościan), Posadowa (gm.Lwówek Wlkp.), zespołu w Kobylnikach (gm.Obrzycko) do najlepiej zachowanych w pierwotnym układzie zespołów w Wielkopolsce.

Zabudowa zespołu w Wąsowie w historycznych układzie i formie, bez współczesnych obiektów powstała na przestrzeni kilku wieków. Wąsowskie założenie jest układem wyjątkowym ze względu na części składowe, wysokiej klasy architekturę barokowego pałacu i neogotyckiego zamku usytuowanych w rozległym 50 ha krajobrazowym parku oraz imponującą zabudowę folwarku i architekturę domów mieszkalnych. Część rezydencjonalna tworzy niezwykle spójną całość z zabudową podwórza folwarcznego i formą domów mieszkalnych. Spójność i harmonię w całym założeniu uzyskano poprzez zastosowanie podobnych materiałów oraz harmonijnemu włączaniu budynków w istniejącą przestrzeń poprzez honorowanie istniejących i tworzenie nowych powiązań kompozycyjnych (głównie osi widokowych) i dominant. Wąsowo jest doskonałym przykładem rozwoju i ewolucji układu w przestrzeni średniowiecznej wsi. Zabudowa folwarku Wąsowo prezentuje bardzo dobrą na wysokim poziomie technicznym architekturę. Założenie w Wąsowie jest bodaj jedynym tak dobrze zachowanym zespołem architektury niemieckiej na terenie Wielkopolski, a także poza jej granicami, przykładem wielokulturowości dziedzictwa Wielkopolski oraz zachowania historycznej integralności mimo różnych własności oraz użytkowania przez kilkunastu odrębnych właścicieli.

Historia

Początki Wąsowa sięgają wieku XIII, gdy jest ono wymieniane jako część parafii w Wytomyślu. W XV w. jako dobra rycerskie było własnością rodziny Niegolewskich z pobliskiego Niegolewa (w rękach tej samej rodziny Niegolewo pozostawało od XIV w. aż po 1945 rok). W 1580 r. właścicielem był Jakub Niegolewski. W 1649 r. dobra wąsowskie nabył od Jadwigi Strykowskiej – Wojciech Rogowski. W 1715 r. były własnością Stanisława Zakrzewskiego, kasztelana biechowskiego. W l. 1776-81 posiadał Wąsowo Kazimierz Raczyński, generał wielkopolski. Od niego dobra w Wąsowie zakupił Sylwester Sczaniecki, starosta średzki ożeniony z Anastazją Skórzewską z Czerniejewa. Do Sczanieckich należały już wcześniej Michorzewo, Śliwno, Brody, Pakosław i Mościejewo. Sylwester Sczaniecki siedzibę rodową przeniósł z Brodów do Wąsowa i rozpoczął budowę późnobarokowego pałacu i prawdopodobnie rozbudowę i przebudowę podwórza gospodarczego. Już 5 lat od zakupu, Sylwester umarł, a przez kolejne dziesięciolecia majątkiem zarządzała żona Anastazja ze Skórzewskich najpierw w imieniu syna Łukasza, a następnie po 1810 roku (śmierci Łukasza) wnuków. Przed 1790 rokiem powstała klasycystyczna kaplica. Po śmierci babki Anastazji majątek był własnością kolejno Konstantego i Zygmunta Sczanieckich. Ich siostrą była Emilia Sczaniecka, niezwykła patriotka i działaczka okresu zaborów. Druga z sióstr Nimfa była z kolei od 1820 r. żoną Wincentego Antoniego Łąckiego, właściciela pobliskiego Posadowa. Na skutek źle prowadzonej gospodarki zadłużone majątki Sczanieckich: Brody, Chraplewo i Zębowo w 1848 roku zostały sprzedane Niemcom. Podobny los spotkał także Wąsowo, które w 1861 r., na przymusowej licytacji zakupił J.F. Frank. Przez okres 8 lat wybudowane zostały przez niego nowe budynki kamienno-ceglane: gorzelnia (1861 r.), stodoła (1862 r) – wschodnia pierzeja podwórza oraz obora (1861-68) w południowej części zachodniej pierzei podwórza folwarcznego. Od południa podwórze ogrodzone zostało kamiennym murem z bramą na osi barokowego pałacu.

W 1868 r. majętność w Wąsowie zakupił Richard Hardt, kupiec berliński. Majątek ziemski miał się stać letnią rezydencją, miał także budować prestiż nowego właściciela. Po 1872 r. nastąpiła dalsza rozbudowa podwórza, powstały kolejne budynki w pierzei zachodniej jak obora, spichlerz i mleczarnia. Na kamiennej podstawie ogrodzenia pojawiły się ceglane elementy w postaci obronnych baszt z krenelażem. R. Hardt zbudował dla siebie nową siedzibę, neogotycki zamek na pn.-wsch. od barokowego pałacu wg proj. berlińskiego architekta Gustawa Erdmanna. Stary pałac Sczanieckich zaczął pełnić funkcje oficyny. W tymże okresie rozpoczęło się kształtowanie krajobrazowego parku, który obecnie zajmuje obszar prawie 50,00 ha. W 1887 r. ze swoich dóbr (Wąsowo, Głuponie i Chraplewo) R. Hardt utworzył majorat. Po śmierci ojca w 1898 r. dobra przejął syn Fryderyk Wilhelm. Do 1910 r. powstała zabudowa w północnej części podwórza (stajnia koni wyjazdowych, kuźnia, źrebięciarnia) oraz stajnia koni roboczych z wiatą w południowej części podwórza i 3 domy mieszkalne. Przy wjazdach do rezydencji wybudowano dom odźwiernego (od Nowego Tomyśla i Lwówka) oraz dom ogrodnika (od Chraplewa). W południowej części parku wybudowano oranżerię. Powstała także nowa ceglana, neogotycka brama, prowadząca do zespołu od zachodu. W 1910 r. cały majorat zajmował pow. 1488 ha, z czego 726 ha stanowiły grunty uprawne. W dobrach pracowała gorzelnia, mleczarnia i cegielnia. Głównym kierunkiem produkcji była hodowla bydła rasy simental oraz trzody chlewnej. Po 1910 r. powstała nowoczesna kolonia domów mieszkalnych – dwurodzinnych, trzy- i czteropokojowych. Obiekty postawiono po obu stronach brukowanej drogi do Nowej Róży (ob. ul. Lipowa), biegnącej wzdłuż osi barokowego założenia, od starego pałacu, przez bramę w południowej granicy podwórza folwarcznego.

Po powstaniu wielkopolskim, w 1919 r. dobra znalazły się w granicach odrodzonej Polski. W l. 1924-25 były próby na mocy przepisów o reformie rolnej, przymusowego wykupu majątku z rąk niemieckich. Nie znalazł się jednakże nabywca, prawdopodobnie ze względu na zbyt wysoką cenę. Majątek posiadł imponującą zabudowę. W dobrach pracowały zakłady przemysłowe, funkcjonował wodociąg, a grunty uprawne były zmeliorowane. Przez Wąsowo prowadziła trasa Opalenickiej Kolei Wąskotorowej. Nieopodal południowej bramy wjazdowej na podwórze folwarczne znajdował się jej przystanek. Kolejka oprócz przewozu płodów rolnych (głównie buraków cukrowych), po 1945 r. obsługiwała także ruch pasażerski. Majątek w Wąsowie do 1945 r. pozostawał w posiadaniu rodziny Hardtów. W 1938 r. zmarł Fryderyk W. Hardt. W 1941 r. jako właściciel wymieniany był jego syn Richard. Ostatni niemiecki właściciel Wąsowa zginął w 1945 r. z rąk żołnierzy Armii Czerwonej.

Po II wojnie światowej w majątku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Neogotycki zamek, stary pałac oraz park od lat 90. XX w. znalazły się w rękach prywatnych. W 2011 r. miał miejsce pożar w częściowo odrestaurowanym zamku. Ta część założenia pełni obecnie funkcje hotelowo-biznesowo-konferencyjne. Zabudowa gospodarcza zespołu wraz z ziemią po likwidacji PGR znalazła się w zarządzie Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Od 1999 roku użytkowana była przez dzierżawcę, a od 2010 r. stała się jego własnością. Praktycznie od samego początku w gospodarstwie prowadzona jest ekologiczna produkcja warzyw. Folwark Wąsowo od 2011 roku jest członkiem sieci Dziedzictwa Kulinarnego Wielkopolska oraz gospodarstwem agroturystycznym.

Opis

Wieś Wąsowo ulokowana została na skraju lasów, które w przeszłości stanowiły część puszczy rozciągającej się od Opalenicy aż po Zbąszyń i dolną Obrę. Wąsowo położone jest 9 km na pn.-wsch. od Nowego Tomyśla na terenie otoczonym obecnie w większości polami uprawnymi, przy drodze z Dusznik do Nowego Tomyśla. Założenie pałacowo-parkowo-folwarczne zajmuje północno-wschodnią część wsi. Od wschodu ogranicza go droga do Chraplewa, jednego z trzech majątków dawnego majoratu wąsowskiego. Na południe od zespołu przy drodze, do Nowej Róży (ob. ul. Lipowa) usytuowana jest kolonia mieszkalna. Na założenie w Wąsowie składają się: zespół pałacowo-parkowy (rezydencjonalny), folwark i kolonia mieszkalna robotników folwarcznych. Przestrzeń części zespołu organizuje barokowa oś kompozycji – północ-południe, biegnąca od fasady pałacu Sczanieckich przez podwórze folwarczne, bramę w pd. pierzei podwórza i aleję, ob. ul. Lipową. Część rezydencjonalna w większości ogrodzona jest kutym, metalowym ogrodzeniem na podmurówce ceglanej. W jej pd.-zach. części usytuowany jest późnobarokowy pałac, zwrócony fasadą na południe, na elipsowaty gazon i asymetrycznie usytuowaną klasycystyczną kaplicę. Za pałacem rosną dwa dęby, które posadzono wraz z jego budową. Na pn.-wsch. od pałacu zbudowano neogotycki pałac, nazywany zamkiem. Na wschód i północ rozciąga się krajobrazowy park o pow. 50 ha. Park po Gołuchowie i Ujeździe należy do największych na terenie Wielkopolski. W północnej części został ukształtowany na stokach krętej doliny. Posiada dwie rozległe polany obsadzone starodrzewem głównie bukowo-dębowym. W układzie wodnym wyróżniają się dwa stawy we wsch. części parku. Od północy park naturalnie przechodzi w las. W tej części znajduje się cmentarz rodziny Hardtów. Przy bramach wjazdowych zbudowano w podobnej stylistyce co zamek dom odźwiernego (od zachodu) i dom ogrodnika (od wschodu).

Najokazalszym obiektem założenia w Wąsowie jest neogotycki zamek Hardtów. Jego forma w okresie powstania była niezwykle nowatorska, a bryła skomplikowana. Z ośmioboczną widokową wieżą wyróżniał się na tle innych rezydencji w Wielkopolsce (Duncker). Ok. 1900 r. pałac został rozbudowany i przebudowany z zachowaniem pierwotnej stylistyki. W takiej, niezmienionej formie zachował się do dziś. Elewacje zamku wykonano z bardzo dobrze wypalonej ciemnoczerwonej cegły klinkierowej, uzupełnianej detalami z piaskowca. Dachy pierwotnie kryte łupkiem, w l. 80. XX w. pokryto blachą. Po ostatnim remoncie powrócono do ciemnoszarej dachówki. W trakcie ostatniego remontu, w 2011 r. spłonął częściowo dach oraz więźba oraz stropy poddasza. W zamku obecnie mieści się hotel i ośrodek konferencyjny. Sam zamek nieco ukryty w zieleni jest niewidoczny z podwórza folwarcznego, jednakże jego wieżę widać z odległości nawet kilku kilometrów.

Równie wartościowym obiektem zespołu jest późnobarokowy pałac Sczanieckich. Ze względu na usytuowanie stanowi dominantę zespołu, widoczną praktycznie z każdego miejsca zespołu. Swą formą nieco przypomina pałace w Czerniejewie i Gułtowych.  Obiekt zbudowany na rzucie prostokąta z trzema płaskimi ryzalitami, dwukondygnacyjny. Czterospadowy dach nad korpusem głównym oraz trzyspadowe dachy bocznych ryzalitów pokryte są dachówkami. Na pd. fasadzie umieszczono kartusze herbowe Sczanieckich (Osoria) i Skórzewskich (Ogończyk). W następnych stuleciach wnętrze pałacu zostało przekształcone. Na pd.-wsch. od niego pobudowano klasycystyczną kaplicę pw. Wniebowstąpienia Pańskiego o formie rotundy nakrytej półkolistą kopułą z latarnią o baniastym hełmie. Pierwotnie była kaplicą dworską – katolicką, a za Hardtów ewangelicką. W l. 1976-2004 była kaplicą parafialną (do czasu wybudowania we wsi nowego kościoła). Obecnie odbywają się w niej okazjonalnie śluby.

 Podwórze folwarczne zajmuje pd.-zach. część zespołu, usytuowane w bezpośrednim sąsiedztwie parku i rezydencji, od której oddzielone jest ceglanym otynkowanym murem. Ograniczone drogą z Kuślina do Nowego Tomyśla. Skomunikowane z pałacem przez bramę na osi barokowego założenia. Pierwotnie zabudowa podwórza usytuowana była wzdłuż tej osi. Pozostałością tego układu są budynki gorzelni i kamiennej stodoły powstałe w latach 1861-62. W tym samym czasie podwórze poszerzono o 1/3 szerokości ku zachodowi. Pierwszym obiektem w zachodniej pierzei jest kamienna obora z l. 1861-68, na której zniszczony został w 2015 roku dach na skutek silnego wiatru. W ostatniej ćw. XIX w. powstały kolejne budynki w tej pierzei: obora, spichlerz, magazyn oraz mleczarnia. Od południa podwórze ograniczone jest kamiennym murem z ceglanym krenelażem. Przed 1910 r. wkomponowano w niego stajnię oraz wiatę. W pn. części podwórza zbudowano stajnię koni wyjazdowych, kuźnię, źrebięciarnię. Wówczas powstała ceglana neogotycka brama wjazdowa na podwórze, od zachodu. Ta część podwórza miała także połączenie komunikacyjne przez bramę (ob. nieużywaną ze względu na różne własności) z rezydencją. Ostatnim obiektem, który powstał przed II wojną był garaż (na pn. od stajni koni wyjazdowych). Podłoga podwórza wybrukowana. Zabudowa podwórza folwarcznego prezentuje wysoki standard. Przy je budowie zastosowano nowoczesne rozwiązania konstrukcyjne (stropy Kleina), detal architektoniczny wynikający z konstrukcji (np. w spichlerzu, stajni i kuźni). Obiekty inwentarskie posiadają izolacje przeciwwilgociowe, posadzki, ceramiczne wykładziny ścienne (stajnie) itp. Podkreślenia wymaga fakt, że przy budowie części domów mieszkalnych oraz domu odźwiernego i ogrodnika zastosowano podobne, wysokogatunkowe materiały co w zamku oraz użyto typowych detali architektonicznych i konstrukcyjnych (stopni schodów, parapetów, archiwolt i zworników z piaskowca). Autor obiektów gospodarczych i mieszkalnych jest nieznany, ale wysoki poziom architektury wskazuje na ich indywidualne projektowanie.

Zespół domów mieszkalnych robotników folwarcznych usytuowany na południe od podwórza folwarcznego i parku przy drodze do Nowej Róży – wybrukowanej ul. Lipowej, obsadzonej po obu stronach lipami. Składa się z pięciu typów domów, powtarzanych symetrycznie i ustawionych po obu stronach ulicy. Dom mieszkalny mieszczący aptekę powiązany jest kompozycyjnie z podwórzem folwarcznym. Przed domami znajdują się ogródki kwiatowe, a z tyłu budynki gospodarcze, ustawione równolegle do domów mieszkalnych. Na zachód od kolonii usytuowane są najstarsze w zespole, typowe domy czworaczne. Elementem dopełniającym założenie w Wąsowie są stare aleje lipowe biegnące wśród pól od założenia przy drodze do Chraplewa oraz na wschód – w stronę siedziby gminy Kuślin. Aleje dojazdowe obsadzone drzewami są charakterystycznym elementem krajobrazu współistniejącego wraz z zespołami rezydencjonalno-folwarcznymi w różnych częściach Wielkopolski.

Zespół pałacowo-parkowo-folwarczny w Wąsowie zachował do dziś swą integralną historycznie całość, mimo różnych własności dla jego części składowych. Nadal czytelne są jego historyczne fazy rozwoju, począwszy od końca XVIII w. do czasów współczesnych. Możliwa jest do prześledzenia ewolucja założenia wynikająca ze zmieniających się wymagań funkcjonalnych i technologicznych – podwórze folwarczne i zasad kompozycji przestrzennej – rezydencja i park. Zarówno zamek i pałac  oraz Folwark Wąsowo zapraszają do odwiedzenia i mają do zaproponowania ciekawą ofertę, a  wszystko to w przestrzeni wysokiej klasy dobrze zachowanej i utrzymanej historycznej zabudowy.

Zabytek  dostępny z zewnątrz. Zwiedzanie wnętrz po uzgodnieniu z właścicielami; park dostępny. Więcej informacji na stronach: www.folwarkwasowo.pl oraz www.wasowo.pl

opr. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu,14-03-2018 r

Rodzaj: pałac

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_ZE.51879, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_ZE.8221