Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

układ ruralistyczny - Zabytek.pl

układ ruralistyczny


układ przestrzenny XIV w. Baszków

Adres
Baszków

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. krotoszyński, gm. Zduny - obszar wiejski

Obszar obecnej wsi Baszków kształtował się przez wiele stuleci.Każdy etap rozwoju miejscowości - począwszy od średniowiecznej osady poprzez założenie zespołu rezydencjonalnego, folwarcznego w okresie nowożytnym i późniejsze XIX i XX-wieczne zmiany w strukturze przestrzennej i zabudowie – jest dobrze widoczny w obrębie układu ruralistycznego.

Wyznaczone granice historycznego układu ruralistycznego wsi Baszków obejmują spójny obszar o zachowanym pierwotnym układzie przestrzennym i największym nasyceniu zabudową o walorach zabytkowych. Dobry stan zachowania poszczególnych elementów układu przestrzennego: plac wiejski tzw. półwieś (nawsie), układ dróg, podziały gruntów, architektura sakralna, rezydencjonalna, zabudowa użyteczności publicznej i mieszkalna stawia wieś Baszków w szeregu najbardziej znaczących zespołów wiejskich zlokalizowanych na terenie województwa wielkopolskiego.

Historia

Wieś Baszków, która po raz pierwszy pojawia sie w źródłach w 1395 r., była zapewne lokowana na prawie niemieckim. Do końca XVI w. miejscowość stanowiła własność rodów Włodyckich i Baszkowskich, którym to rodzinom wieś zawdzięcza swą obecną nazwę. Pierwotnie miejscowość składała się z dwóch osad: starszej (zachodniej) o nazwie Włodyki stanowiącej centrum obecnego układu wsi oraz osady Baszków obejmującej teren obecnego założenia pałacowo-parkowego i folwarcznego. Na przełomie XVI i XVII w. wieś była własnością Konarskich i Zborowskich. W 1614 r. Zofia Zborowska wniosła wieś jako posag do małżeństwa z Abrahamem Sieniutą. Po niej właścicielem został syn Piotr Sieniuta, a potem jego syn Krzysztof Aleksander Sieniuta. W wyniku jego bezpotomnej śmierci w 1681 r. dobra baszkowskie przeszły na rzecz Andrzeja Leszczyńskiego, herbu Wieniawa, który w 1682 r. przekazał je swym stryjecznym braciom Bogusławowi i Rafałowi. Rafał Leszczyński żonaty z Anną Jabłonowską przekazał w 1696 r. Baszków synowi Stanisławowi Leszczyńskiemu (król Polski w latach 1704-1709 i 1733-1736). Od 1738 r. wieś wraz z innymi dobrami królewskimi m.in. Leszno i Rydzynę kupił od Stanisława Leszczyńskiego książę Aleksander Józef Sułkowski. W 1757 r. grunty miejscowości Włodyki i Baszków, po wykupieniu sołectwa, zostają scalone i odtąd funkcjonują w źródłach jako wieś Baszków. Po śmierci A. J. Sułkowskiego w 1762 r. dobra baszkowskie przejmuje jego syn Aleksander, a po jego śmierci najmłodszy syn Antoni. W 1791 r. od Antoniego Sułkowskiego klucz baszkowski nabył właściciel Pawłowic Maksymilian Mielżyński, pisarz wielki koronny i wówczas najbogatszy człowiek w Wielkopolsce. Po jego śmierci w 1799 r. dobra odziedziczyli jego synowie Stanisław i Mikołaj. Mikołaj został samodzielnym dziedzicem Baszkowa, Zdun i Kobylina. W listopadzie 1805 r. Mikołaj Mielżyński poślubił Brygidę Szczaniecką. Po śmierci ojca ich syn Aleksander wraz z żoną hrabianką Katarzyną Potulicką zamieszkują w Baszkowie. Po wyjeździe Aleksandra Mielżyńskiego z kraju jego majątek jest wyprzedawany na kolejnych licytacjach. W 1862 r. większość dóbr po Aleksandrze nabył książę Henryk XII, z młodszej linii von Reuss, żonaty z hrabianką Anną z domu Hochberg-Fürstenstein (Fürstenstein, obecnie Książ koło Wałbrzycha), z którą miał syna jedynaka. W rok po śmierci Henryka XII (1866 r.) wdowa po nim Anna wychodzi za mąż za młodszego brata zmarłego męża, księcia Henryka XIII, który bezpotomnie umiera w Baszkowie w 1897 r. Odtąd jako właścicielka wsi wymieniana jest jedynie księżna Anna (zmarła w Dreźnie w 1916). Po I wojnie światowej i postanowieniach traktatu wersalskiego ustalających zachodnią granicę Rzeczypospolitej Polskiej książę Olgierd Czartoryski, właściciel pobliskiego Sielca Starego i jego żona Mechtylda von Habsburg zakupili dobra baszkowskie. W rękach rodziny Czartoryskich dobra pozostawały do 1939 r. W latach 1939 - 1945 majątek znajdował sie pod zarządem administracji niemieckiej, a w pałacu mieścił sie ośrodek rekonwalescencji dla niemieckich pilotów. W 1945 r. Baszków znalazł się w gestii Państwowego Funduszu Ziemi. W 1948 r. powstała Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. W pałacu w 1961 r. utworzono ośrodek kolonijny PKS Ostrów Wlkp., w latach 1969-88 użytkował go ZNTK w Ostrowie Wlkp. Obecnie jest on siedzibą Domu Pomocy Społecznej dla Dorosłych. 

Opis

Baszków jest położony około 5 km na zachód od Zdun, około 10 km na zachód od Krotoszyna i około 35 km na zachód od Ostrowa, przy drodze powiatowej Zduny-Kobylin.

Świadectwo najwcześniejszego, średniowiecznego układu osadniczego wsi Baszków (pierwotnie osada Włodyki) stanowi plac wiejski (tzw. półwieś lub nawsie) usytuowany w centralnej części miejscowości na osi wschód-zachód oraz układ dróg prowadzących w kierunku Zdun, Kobylina i Bestwina. Wzdłuż placu od czasów lokacji rozwijała się zabudowa według niwowego układu gruntów z parcelą budowlaną, tzw. „siedliszczem", na froncie działki. Pierwotnie w obrębie nawsia zlokalizowane były stawy stanowiące wspólną własność mieszkańców wsi. Współcześnie ze wsią wydzielony został na jej wschodnim krańcu grunt stanowiący własność rycerską rodów Baszkowskich i Włodyckich. W XVI i XVII wieku istnieje tam drewniana fortalicja wniesiona przez ówczesnych właścicieli Baszkowa, Konarskich i Zborowskich. Prawdopodobnie w tym samym okresie założony został folwark zlokalizowany przy założeniu rezydencjonalnym po przeciwnej stronie drogi prowadzącej w kierunku Zdun. W części wsi tworzącej pierwotnie osadę Włodyki od XV w. istniał drewniany kościół parafialny. Na przełomie XVII i XVIII wieku, gdy Baszków należał do Stanisława Leszczyńskiego na miejscu dawnego budynku obronnego postawiono piętrowy szachulcowy dwór z alkierzami otoczony regularnym ogrodem w typie włoskim. Kolejną znaczącą zmianę w układzie przestrzennym wsi wniosła budowa przez Aleksandra Mielżyńskiego w latach 1804-1808 murowanego pałacu, który powstał prawdopodobnie wg projektu Davida Gilly'ego lub któregoś z jego uczniów. Wraz z pałacem wzniesiono zapewne w obrębie zespołu folwarcznego klasycystyczny budynek browaru, późniejszą gorzelnię. W l. 1828-1829 Mielżyńscy ufundowali klasycystyczny kościół zbudowany na zachodnim krańcu nawsia, na osi wzniesionego wcześniej pałacu. W 1830 r. Brygida Mielżyńska powiększyła obszar ówczesnego założenia rezydencjonalnego i zapoczątkowała proces przekształcania ogrodu regularnego w park krajobrazowy, zakończony w 2. poł. XIX wieku budową systemu wodnego ze stawami. Również istotne zmiany nastąpiły w obrębie zespołu folwarcznego, który powiększono o nowe budynki w obrębie podwórza. W tym czasie wykształcił się także układ kolonii folwarcznej z budynkami czworaków usytuowanymi wzdłuż drogi prowadzącej w kierunku miejscowości Trzaski. Z lat 30-50. XIX w. pochodzą m.in. obszerne czworaki na terenie wsi i w kolonii folwarcznej, kuźnia wiejska (obecnie nie istnieje) i obora z przyporami (także nie istnieje) oraz karczma. W 1851 r. przy zespole folwarcznym ustawiony został krzyż przydrożny. Kolejny właściciel wsi Henryk XII von Reiss w latach 1862-1866 rozbudował pałac Mielżyńskich w stylu neorenesansu francuskiego i zbudował kolejne budynki folwarczne, w tym m.in. budynek bramny. Na przełomie XIX/XX wieku powstała zabudowa obecnego podwórza folwarcznego z oborami, stodołami, owczarnią, spichlerzem, stajnią, powozownią, kuźnią i stelmacharnią pałacową oraz domem zarządcy i domem dla służby z kuchnią pałacową (nie istnieje). W obrębie założenia pałacowo-parkowego postawiono domek ogrodnika, domek odźwiernego oraz dwie bramy wjazdowe. Z budynków użyteczności publicznej wzniesionych w 2 poł. XIX w. we wsi Baszków należy wymienić oberżę, ob. sklep oraz budynek poczty, ob. biblioteka. Z 2. poł. XIX wieku zachowała sie zabudowa mieszkalna: nr 23, nr 55, nr 57, nr 61, nr 62, nr 70. Z początku XX wieku zachowała sie zabudowa mieszkalna: nr 1, nr 2, nr 3, nr 4, nr 7, nr 9, nr 11, nr 14, nr 17, nr 24, nr 25, nr 56, nr 60, nr 63, nr 65, nr 68, nr 70, nr 72, nr 73, nr 75, nr 77, nr 78. Z początku XX wieku pochodzi większość zabudowy zespołu sakralnego: plebania, dom parafialny, organistówka. Najnowszym elementem zespołu rezydencjonalnego jest neoklasycystyczny pałac myśliwski wzniesiony w 1929 r. Obszar obecnej wsi Baszków kształtował się przez wiele stuleci. Każdy etap rozwoju miejscowości, począwszy od średniowiecznej osady poprzez założenie zespołu rezydencjonalnego, folwarcznego w okresie nowożytnym i późniejsze XIX i XX-wieczne zmiany strukturze przestrzennej i zabudowie, jest dobrze widoczny w obrębie układu ruralistycznego.

Wyznaczone granice historycznego układu ruralistycznego wsi Baszków obejmują spójny obszar o zachowanym pierwotnym układzie przestrzennym i największym nasyceniu zabudową o walorach zabytkowych. Dobry stan zachowania poszczególnych elementów układu przestrzennego: plac wiejski tzw. nawsie, układ dróg, podziały gruntów, architektura sakralna, rezydencjonalna, budynki użyteczności publicznej i mieszkalnej stawia wieś Baszków w szeregu najbardziej znaczących zespołów wiejskich zlokalizowanych na terenie województwa wielkopolskiego. Uwidocznione zostaje to również poprzez nagromadzenie historycznej architektury i innych elementów o znaczeniu kulturowym, z których najcenniejsze wpisane zostały indywidualnie do rejestru zabytków. 

Obiekt dostępny. 

Oprac. Beata Marzęta, OT NID w Poznaniu, 17-12-2017 r.

Bibliografia 

  • Anders Paweł, Województwo kaliskie, Warszawa-Poznań 1983, s. 130-131
  • Anders Paweł, Powiat krotoszyński, Poznań 2001, 
  • Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. poznańskie, t. V, z. 11, pow. krotoszyński, oprac. T. Ruszczyńska, A. Sławska, Warszawa 1973, s. 1-3
  • Libicki M., Libicki P., Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, Poznań 2003