Sama budowla należy do najokazalszych i najcenniejszych przykładów rezydencji późnorenesansowych o charakterze obronno-rezydencjonalnym w Polsce. W otoczeniu zamku znajduje się malowniczy park, z licznymi drzewami o charakterze pomnikowym, a także dawne zabudowania folwarczne. Przemierzając wnętrza zamkowe możemy niczym w wehikule czasu przenieść się w minione wieki, korzystając zaś z atrakcji przygotowywanych przez gospodarzy tego miejsca zobaczymy jak wyglądały dawne rzemiosło, zwyczaje i obyczaje. Stąd już tylko krok do nierozerwalnie związanego z tym miejscem dziedzictwa niematerialnego, którego przejawy są prezentowane w podwojach zamku w dniu 15 sierpnia podczas Opolskiego EtnoFestiwalu, a także w trakcie innych wydarzeń organizowanych przez gospodarzy tego wyjątkowego zabytku.

Monumentalna architektura zamku stanowi jedną z dwóch charakterystycznych dominant przestrzennych w krajobrazie kulturowym Niemodlina. Spośród pięciu wież górujących ponad dachami budynków zamkowych, szczególnymi walorami wyróżnia się majestatyczna wieża bramna zwieńczona hełmem z dwupoziomową latarnią.

Wyjątkową wartość budowli stanowią wielowiekowe nawarstwienia związane z kolejnymi przebudowami zamku. Substancja zabytku jest materialnym dowodem technik i technologii budowlanych stosowanych od XV w., a także warsztatu mistrzów budowlanych realizujących prace na przestrzeni kolejnych stuleci.

Historia obiektu

Dzieje zamku niemodlińskiego sięgają I ćw. XIII w. kiedy to w dokumencie księcia Kazimierza I Opolskiego wzmiankowana jest wieża mieszkalno-obronna. Obiekt, o którym niewiele wiadomo został w latach 1260 – 1283 zastąpiony budowlą najpewniej okazalszą, której wzniesienie łączone jest z lokacją miasta i powstaniem kasztelanii niemodlińskiej. Siedziba kasztelana, wzmiankowanego po raz pierwszy w źródłach w 1294 r., powstała najpewniej

z inicjatywy księcia Władysława Opolskiego.

Podział księstwa opolskiego, jaki nastąpił po śmierci w 1313 r. księcia Bolka I Opolskiego był bezpośrednią przyczyną powstania księstwa niemodlińskiego. Wzrost znaczenia miasta jako stolicy niewielkiego księstwa stał się przyczynkiem do rozbudowy kasztelani, która odtąd stanowiła siedzibę książęcą. Wokół wieży mieszkalno-obronnej wzniesiono mur kurtynowy, oddzielający zamek od miasta, przestrzeń w obrębie muru zabudowana została obiektami w konstrukcji drewnianej.

W latach 20. XV w. Niemodlin, a wraz z nim najpewniej również zamek został zniszczony podczas najazdu czeskich taborytów. Brak jest pewnych informacji na ten temat, nie wiadomo jaki był zakres zniszczeń oraz czy podjęto odbudowę zamku. Pewne jest, że około 1450 r. przystąpiono do jego przebudowy. W tym czasie rozebrano wieżę mieszkalno-obronną, powiększono obwód obronny, a do pozostawionej na odcinku południowo-zachodnim kurtyny, dostawiono gotycki pałac. Zamek niemodliński znajdował się wówczas w rękach Bolesława V Husyty, który zmarł w 1460 r. nie doczekawszy się potomka. Skutkiem tego księstwo niemodlińskie przeszło na własność książąt opolskich, zmienił się status samego zamku, który przestał być stałą siedzibą książęcą.

Po bezpotomnej śmierci ostatniego Piasta opolskiego księcia Jana II Dobrego, księstwo opolsko-raciborskie w 1532 r. znalazło się pod panowaniem Habsburgów. W 1572 r. zamek niemodliński znalazł się w rękach Caspara Püc¬kler von Gro¬ditz. Z osobą jego syna Balthazara związana jest renesansowa przebudowa obiektu realizowana w latach 1589-1593, prowadzona przez mistrzów murarskich z Krnova Hansa Czerra i Jakoba Westphala. Istniejące zabudowania uległy przebudowie, wzniesiono od podstaw skrzydło zachodnie wraz z wieżą bramną, komunikacje pionową zapewniała wieża zlokalizowana pomiędzy skrzydłami budynków od strony dziedzińca, elewacje budynków ozdobiła dekoracja sgraffitowa.

W drugiej dekadzie XVII w. dobudowano lub też przebudowano skrzydło północne, w którym urządzona została kaplica. Równolegle dobudowane lub przebudowane jest skrzydło wschodnie. W narożnikach dziedzińca wzniesione zostają cztery wieże schodowe, powstają arkadowe krużganki, które obiegają dziedziniec. Dachy budynków zamkowych w tym czasie nakrywają dachy siodłowe. Korekcie ulega system fortyfikacji, od strony miasta powstaje mur kurtynowy wraz z bastejami oraz budynek bramny. Zamek niemodliński nabiera charakteru palazzo in fortezza, a bryła wyglądu zbliżonego do znanego nam współcześnie.

Przełom XVII i XVIII stulecia był okresem w którym spadkobiercy Püc¬klera nie poświęcali wiele uwagi rezydencji w Niemodlinie. W 1731 r. podupadający zamek przejął Michael von Zierotin, z którego osobą związany jest kolejnym etap historii budowlanej zamku. Wymagane prace remontowe były okazją do nadania zamkowi barokowej szaty. Dachy wymieniono na mansardowe, przebudowano szczyty, elewacje wzbogaciła charakterystyczna dla baroku dekoracja architektoniczna. Zmiany objęły także otoczenie zamku m.in. przebudowano most, wzniesiono pawilony i oranżerię.

Spadkobierca Zierotina Johann Nepomuk Praschma już w 1787 podjął się kolejnej przebudowy zamku, której prowadzenie powierzył architektowi Steglichowi. Prace były realizowane w duchu obowiązującego wówczas klasycyzmu, czerpiącego wzorce z architektury antycznej. W ich efekcie likwidacji uległa galeria w skrzydle wschodnim oraz attyki wieńczące wieże znajdujące się w narożach dziedzińca, które nakryto dachami mansardowymi. Znacznemu przeobrażeniu uległo otoczenie rezydencji. Zasypano fosy, a w miejscu wcześniejszych ogrodów syn Johann Fryderyk I założył kameralny park w stylu angielskim.

Kolejna duża przebudowa zamku niemodlińskiego zrealizowana została w latach 1869-1873 na zlecenie Fryderyka II Wilhelma Praschma. Szczególnym jej efektem jest neogotycka forma kaplicy zrealizowana wg planów architekta Karla Pipera i wizji dekoratora Heinricha Commansa. Nadto do skrzydła południowego dobudowany został wsparty na trzech arkadach okazały taras ze schodami prowadzącymi na teren ogrodu. Zasługą Fryderyka II jest także przekształcenie wnętrz zamkowych.

Ostatnie dziesięciolecia XIX i pierwsze dziesięciolecia XX w. charakteryzowały się pojawianiem się coraz to nowych nurtów w architekturze, niemodny już neogotyk zastępowała neostylistyka nawiązująca do form renesansowych i barokowych. Kiedy w 1916 r. w zamku niemodlińskim zamieszkał Johannes Praschma zapoczątkowany został ostatni już etap przebudowy obiektu. Objął on zarówno wnętrza budynku, jak formę zewnętrzną zamku. Przywrócenie w skrzydle południowym dawnych jego funkcji pociągnęło za sobą przebudowę tarasu. We wnętrzach wykonano będące znakiem czasu instalacje, większość pomieszczeń zyskała nowy wystrój. Remont objął więżę bramną, która otrzymała nowy wystrój. Zmianie uległa forma części otworów okiennych, przywrócono część krużganków.

Po 1945 r. w obiekcie funkcjonowały tymczasowo komendantura wojenna, szpital wojskowy, powiatowa komenda milicji obywatelskiej i powiatowy urząd ziemski. W tym czasie zamek, a przede wszystkim jego wyposażenie, było przedmiotem grabieży i dewastacji. Od 1946 r. do 1971 r. w budynkach zamkowych funkcjonowało gimnazjum a następnie liceum. Brak nakładów na remonty i konserwację spowodował sukcesywną degradację zamku. Jego stan był na tyle zły, że w 1971 r. zdecydowano na przeniesienie liceum. W kolejnych latach obiekt pozostawał w rękach Okręgowego Zarządu Zakładów Karnych, a po 1989 r. przeszedł na własność podmiotów prywatnych. Od 2015 r. pozostaje w rękach łódzkiej spółki Centrum, która sukcesywnie prowadzi w nim prace remontowe i konserwatorskie.

Opis obiektu

Zespół zamkowy usytuowany jest w wschodniej części układu urbanistycznego Niemodlina. Zamek położony jest na niewielkim wyniesieniu terenu, w otoczeniu kameralnego parku na obszarze którego widoczne są do dziś relikty fosy, niegdyś otaczającej zamek ze wszystkich stron. Zachodnią część założenia tj. podzamcze tworzą zabudowania oficynowe oraz budynek bramny, rozlokowane wokół dużego dziedzińca w kształcie zbliżonym do trapezu.

Zamek wzniesiony został na planie czworoboku z obszernym dziedzińcem wewnętrznym, w którego narożach wznoszą się cztery wieże schodowe nakryte dachami mansardowymi. Skrzydła południowe, zachodnie i wschodnie stanowią wysokie trójkondygnacyjne budynki nakryte dachami mansardowymi i siodłowymi. Skrzydło wschodnie jest niższe dwukondygnacyjne, nakryte dachem dwuspadowym. Elewację zachodnią podkreśla wysunięta przed jej lico okazała pięciokondygnacyjna wieża z przejazdem. W przyziemiu czworoboczna, w trzeciej kondygnacji przechodząca w ośmioboczną, zwieńczona galerią oraz dwupoziomowym hełmem cebulastym. Dziedziniec pierwotnie obiegały krużganki, których arkadowe otwory w większości zostały w trakcie kolejnych przebudów zamurowane. Obecnie w historycznej formie możemy je obserwować jedynie w przyziemiu skrzydeł południowego i północnego.

Elewacje zewnętrzne zakomponowane są w zróżnicowany sposób. Najstarszą część zamku stanowi skrzydło południowe, którego dzisiejsza forma została ukształtowana głównie na skutek renesansowej przebudowy obiektu. Dziewięcioosiową symetryczną elewację w parterze wzbogaca taras z łagodnie poprowadzonymi schodami do parku oraz centralnie zlokalizowana wystawka o formach barokowych. Wnętrze skrywa zaś sklepione kolebkowo piwnice oraz reprezentacyjną salę na parterze.

Najbardziej reprezentacyjną elewacją zamku jest jedenastoosiowa fasada skrzydła zachodniego. W części centralnej podkreślona jest, jak już wyżej wspomniano, wysuniętą przed lico wieżą bramną w kierunku której prowadzi XVIII w. most arkadowy, zdobiony figurami charakterystycznych dla doby baroku świętych: Antoniego z Padwy, Floriana, Jana Nepomucena oraz opiekuna rolników Wendelina. Na wieży zachowały się fragmenty XVII w. sgraffita, ponad skromnym w formach portalem znajduje się kartusz herbowy rodu Praschmów. Skrajne części elewacji w partii dachu wzbogacają barokowe szczyty dachów skrzydeł południowego i północnego. Elewację urozmaica oszczędna w formach dekoracja architektoniczna, przede wszystkim w postaci obramień otworów okiennych oraz naprzemiennie występujących gzymsów nadokiennych.

W skrzydle północnym dominująca rolę pełni kaplica, której istnienia od zewnątrz możemy się domyślać z uwagi na odrębne zakomponowanie elewacji północnej. W szczególności wskazują na to wydłużone otwory okienne, zamknięte ostrołucznie. Skromną elewację urozmaica przede wszystkim centralnie zlokalizowana wystawka o formach barokowych.

Dostępność: dostępny.

Autor noty: Grzegorz Naumowicz, OT NID w Opolu, 30.01.2023 r.