We wnętrzach polichromie z l. 30 XX w. Zofii Baudouin de Courtenay.

Historia

Chruślin lokowany na prawie średzkim w 1343 r. był wsią arcybiskupią należącą do archidiecezji gnieźnieńskiej. Wraz z folwarkami strzebieszowskim i rydwańskim oraz 10 wsiami stanowił klucz dóbr biskupich księstwa łowickiego. 

Wówczas również zapewne erygowana została we wsi parafia. Z 1366 r. pochodzi informacja o dziesięcinach płaconych tam na rzecz plebana. Pierwotny kościół był prawdopodobnie drewniany. Data ukończenia budowy kościoła murowanego czyli wzniesienia konstrukcji dachu nad nawą i prezbiterium, potwierdzona została badaniami dendrochronologicznymi i ustalona na rok 1558. Prawdopodobnie kościół powstawał etapami, a jego konstrukcję rozpoczęto od dostawienia do drewnianego kościoła murowanej zakrystii. Świadczy o tym data roczna 1534 znajdująca się nad okienkiem zakrystii. Następnie wzniesiono prezbiterium. Zgodnie z inskrypcjami zachowanymi w kościele, w 1538 r. istniały już przynajmniej te dwa fragmenty nowej budowli. Konsekracji kościoła dokonano w 1556 r. zgodnie z informacją na tablicy fundacyjnej, na której prócz daty widnieje herb Jastrzębiec należący do prymasa Mikołaja Dzierzgowskiego. Tablicę umieszczono na ścianie absydy prezbiterium, stąd przypuszczenie, że uroczystość wiązała się z datą ukończenia absydy. W tym samym roku nadbudowana została zakrystia. Świadczy o tym znajdujący się w jej szczycie kartusz z herbem Belina z literami JB (jak dotąd inicjały fundatora nie zostały rozpoznane). Rozbudowa prowadzona była prawdopodobnie przez naśladowcę (warsztat) Jana Baptysty Wenecjanina. W roku 1558 wykonany został portal pomiędzy prezbiterium a zakrystią. Nad nim znajduje się taki sam kartusz z datą roczną.

W opisie wizytacji kościoła z 1759 r. znaleźć można informację o tym, że kościół niedawno odnawiany był na zewnątrz oraz o odnowionych „zabytkach ruchomych” dzięki staraniom prepozytora Pilichowicza. 

Z lat 40. XIX w. pochodzi akwarela przedstawiająca kościół od północnego zachodu. Wykonana została przez Teodora Chrząńskiego z przeznaczeniem do teki Strączyńskiego. Na rysunku widoczna jest kruchta przed elewacją zachodnia, z czego wnioskować należy, że i przedsionek przed ścianą południową, mający taką samą architekturę, istniał w tym czasie. Na akwareli widoczna jest również wspólna połać dachowa przykrywająca prezbiterium i zakrystię. Również skarpy zewnętrzne sięgały wysokości dachu i były z nim połączone. 

W 1868 roku przeprowadzono konserwację kościoła. W 1893 r. wykonane zostały wewnętrzne polichromie – około 40 wizerunków postaci świętych i emblematy. Data A.D. MDCCCXCIII umieszczona nad chórem daje się odczytać na fotografiach z okresu międzywojennego. 

Dach i sklepienie kościoła zostały zniszczone w czasie I wojny światowej. Podczas odbudowy dach zakrystii i prezbiterium rozdzielone zostały gzymsem. 

W 1930 r. wzniesiono nowy chór muzyczny według projektu R. Gürtlera, a nową polichromię we wnętrzu kościoła wykonała Zofii Baudouin de Courtenay. 

Opis

Kościół wzniesiony w centrum wsi, na osi drogi Bielawy – Łowicz. Wybudowany po środku cmentarza przykościelnego otoczonego murowanym ogrodzeniem, orientowany. Świątynia pochodząca z połowy XVI wieku, postawiona została w stylu przełomu gotyku i renesansu. 

Kościół założony jest na planie prostokąta. Jednonawowy, z węższym prezbiterium na planie zbliżonym do kwadratu, zakończonym półkolistą absydą. Przy prezbiterium, od północy, prostokątna przybudówka mieszcząca zakrystię. Przy nawie od południa i zachodu dobudowano nowy przedsionek i kruchtę. Każdy z elementów tworzących bryłę kościoła nakrywają osobne dachy rozdzielone murowanymi szczytami – nawę, prezbiterium, kruchty zachodnią i południową – dwuspadowe. Absydę prezbiterialną półstożkowy, zakrystię dach pulpitowy. Wiązania dachowe nad nawą i prezbiterium to dwujętkowe więźby wolne o mieszanym układzie storczykowo-stolcowym, skonstruowane w sposób umożliwiający umieszczenie pod nimi półkolistej kolebki sklepienia przekrywającego nawę i prezbiterium kościoła. Bryła kościoła wzmocniona została masywnymi skarpami rozmieszczonymi rytmicznie po sześć przy północnej i południowej ścianie nawy i prezbiterium.Murowany z cegły w wątku gotyckim, polskim, przykryty dachówką mnich-mniszka, nietynkowany. Prezbiterium, nawa, prezbiterium, zakrystia sklepione kolebkowo, absyda sklepiona hemisferycznie. Szczyt zachodni nawy o falistym wykroju ozdobiony w dolnej części rzędem blend arkadowych, wyżej motywami kół i czteroliścia. Szczyt wschodni nawy, w dolnej części schodkowy, nad nim wieżyczka na sygnaturkę o kształcie walca. We wnętrzu kruchty, od zachodu resztki portalu wejściowego, renesansowego. Na ścianie absydy tablica kamienna z kartuszem herbem „Jastrzębiec”, wymieniającą prymasa Mikołaja Dzierzgowskiego i datę 1556. Na ścianie wschodniej przybudówki prezbiterialnej kartusz z herbem „Belina”. Nad nadprożem kamiennym oka data 1534. Na ścianie północnej dekoracyjne romby z zendrówki. 

We wnętrzu ściany nawy i prezbiterium podzielone wielkimi wnękami arkadowymi, w dolnej części sklepienia, rząd ślepych arkadek o łukach pełnych wydzielonych kolumienkami. W zachodniej części nowy chór muzyczny. Schody na chór ukryte w grubości muru. Wejście na nie w południowej części zachodniej ściany. Podchórze ujęte skromnym obramieniem kamiennym. Otwór tęczowy zamknięty półkoliście. 

W przejściu z prezbiterium do zakrystii kamienny portal renesansowy o płaskorzeźbionych węgarach i nadprożu, z datą 1558. Nad portalem kartusz z herbem Belina z inicjałami I B fundatora. W zakrystii kominek ze stożkową kapą. 

Ołtarza główny z II ćwierci XVII w. z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w srebrnych sukienkach w stylu regencji ok. 1740 r. oraz św. Trójcy z I poł. XIX wieku w zwieńczeniu obraz św. Franciszka podtrzymującego Jezusa na krzyżu. W ołtarzu pełnopostaciowe rzeźby świętych biskupów. Dwa ołtarze boczne św. Apolonii i św. Barbary z XVIII w., chrzcielnica kamienna z herbami Ciołek i Belina z I poł. XVII w. Polichromie z lat 30. XX w. – na łuku tęczowym św. Trójca w asyście męczenników, w arkadach pod sklepienie w nawie postaci świętych, na chórze, nad organami Chrystus w otoczeniu świętych. 

Kościół dostępny w czasie nabożeństw w niedziele i święta godz. 8.30 i 11.00, w tygodniu godz. 17.00 oraz po wcześniejszym uzgodnieniu: tel. (46) 838-20-92, e-mail: prk.chruslin@gmail.com

Oprac. Agnieszka Lorenc-Karczewska, OT NID w Łodzi, 20.01.2018 r.