XIX w. otoczonej parkiem krajobrazowym, odizolowanej przestrzennie od folwarku. Rezydencję wzniesiono dla znanej wielkopolskiej rodziny Mielżyńskich. Plany wykonał prawdopodobnie stryj ówczesnego właściciela dóbr, Józefa Mielżyńskiego – Seweryn Mielżyński z Miłosławia. W pobliżu pałacu znajduje się hotel Karino, wzniesiony w miejscu d. dworu barokowego, w XIX w. przebudowanego na oficynę. Rezydencja otoczona jest rozległym, krajobrazowym parkiem o cechach typowych dla drugiej poł. XIX w. Na obrzeżach parku znajdują się zabudowania funkcjonalnie związane z pałacem, pochodzące z lat 40 -50. XIX wieku. Położone na zach. od części rezydencjonalnej zabudowania folwarczne stanowią zespół budownictwa rolno-przemysłowego z okresu od 2 poł. XIX w. do lat 20. XX wieku. Zabudowaniach do chwili obecnej służą stadninie koni, której początki sięgają początku XX w.

Historia

Początki Iwna sięgają czasów wczesnośredniowiecznych. Wieś położona była na dawnym szlaku z Poznania do Gniezna, w pobliżu wczesnośredniowiecznego grodu w Gieczu. Średniowieczną metrykę Iwna, ujawnioną w badaniach archeologicznych, potwierdzają źródła pisane. Najstarsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1319 r. (Gywna). Iwno znajdowało się wówczas w rękach znanego rodu Grzymalitów. Ich siedzibą był najprawdopodobniej drewniany dwór, którego ślady odkryto podczas badań archeologicznych. Z rodem tym łączy się także lokacja wsi na prawie niemieckim (1421 wzmiankowany sołtys).

Grzymalici utracili Iwno w 1434 r. Dalszy rozwój wsi wiąże się z rodziną Tomickich herbu Łodzia (XV w.), którzy następnie nosili nazwisko Iwieńskich (XVI w.). Ich siedzibą był istniejący od pocz. XVI w. dwór murowany o nieznanej formie. W 1642 r. Iwno wraz z innymi folwarkami zostaje sprzedane Słoneckim, następnie (1695) – Ciświckim, którzy z kolei sprzedali majątek Krzyckim. Krzyccy wznieśli w Iwnie nowy, murowany dwór (1778-80).

W 1803 r. klucz dóbr iwieńskich przeszedł w ręce Ponińskich, natomiast od roku 1842 stanowił własność Franciszki Mielżyńskiej. W latach 50. XIX w. administratorem majątku był wnuk Franciszki, późniejszy właściciel Iwna – Józef hr. Mielżyński. W tym czasie powstał korpus główny pałacu (1850-57) oraz zabudowania gospodarcze folwarku i kolonia mieszkalna. Przypuszcza się, że projekt pałacu przygotował stryj Józefa – Seweryn Mielżyński z Miłosławia. W latach późniejszych (1868-72?) rezydencja została powiększona o dwa boczne pawilony, połączone z korpusem korytarzowymi łącznikami. Po śmierci Józefa w 1900 r. majątek przeszedł w ręce jego córki Seweryny, która rok później poślubiła swego kuzyna Ignacego Mielżyńskiego. Przypuszczalnie wkrótce po objęciu Iwna (ok. 1902) nowy właściciel wprowadził pewne zmiany (nadbudowa piętra nad zachodnim ryzalitem, zmiana układu wnętrz). Przed 1912 r. do mieszczącego ogród zimowy wschodniego pawilonu bocznego dobudowano oranżerię oraz powiększono taras przed wejściem głównym. Znaczny rozwój majątku nastąpił w okresie międzywojennym. Ważne miejsce w gospodarstwie zajmowała hodowla koni (konie czystej krwi angielskiej). Stadnina w Iwnie była drugą co do wielkości w Wielkopolsce (po Posadowie).

W 1945 r. konie zostały wywiezione, jednak wkrótce powstała Państwowa Stadnina Koni Iwno, która przejęła tutejszy pałac wraz z parkiem oraz zabudowania folwarczne i grunty należące do dawnej posiadłości Mielżyńskich. Stadnina istniała do 1992 r. kiedy to przekazana została do zasobów AWRSP w Warszawie. W 1995 r. powstała funkcjonująca do dziś Stadnina Koni „Iwno” sp. z o.o.

Opis

Wieś Iwno położona jest na Wysoczyźnie Gnieźnieńskiej, na brzegu Jeziora Iwieńskiego. Pierwotne rozplanowanie wsi w formie ulicówki, z kościołem w części pn. i zespołem dworskim po stronie pd. powstało wzdłuż biegnącej południkowo drogi z Glinki do Libartowa. Istniejący obecnie układ, przecięty szosą z Kostrzyna Wlkp. do Gniezna, pochodzi z XIX w. Szosa rozdziela dwie historyczne dominanty: otoczony cmentarzem kościół oraz zespół pałacowo-parkowo-folwarczny, zajmujący większą część powierzchni wsi. Rezydencja, będąca w obecnym kształcie dziełem Mielżyńskich, jest przykładem wiejskiej siedziby ziemiańskiej, otoczonej krajobrazowym parkiem, odizolowanej przestrzennie od folwarku. Na obrzeżach parku znajdują się budynki funkcjonalnie powiązane z pałacem: stajnia koni wyścigowych, ujeżdżalnia ze stajnią koni cugowych i powozownią, ogrodnictwo – dom ogrodnika z oranżerią, tzw. dom ogrodnika (budynek przybramny) oraz d. pałacyk myśliwski (?), tzw. ochronka.

Zespół folwarczny usytuowany jest po przeciwnej (zach.) stronie drogi do Libartowa. Wzdłuż tej drogi (ob. ul. Ułańska) wzniesiono kolonię mieszkalną dla pracowników folwarku (najstarsze budynki z 1857,1897 i 1906). Zabudowania folwarczne, powstałe w okresie od czwartej ćw. XIX do lat 20. XX w., zmodernizowane w latach powojennych, rozmieszczone są wokół oraz pośrodku podwórza gospodarczego. Budynki te to: stajnia ogierów, stajnia koni roboczych, ob. magazyn, stelmacharnia z kuźnią i magazynem, stodoła, młyn i garaż pługów parowych, chlewnia oraz budynek wielofunkcyjny i mieszkalny.

Zespół pałacowo-parkowy usytuowany jest we wsch. części założenia. W jego centrum znajduje się pałac. W pierwszym etapie budowy wzniesiono symetryczny korpus, złożony z prostokątnej, dwupiętrowej części środkowej i dwóch parterowych ryzalitów bocznych. Układ wnętrz dwutraktowy, z sienią na osi traktu frontowego i wielką salą w trakcie ogrodowym. W latach następnych pałac został powiększony o okrągłe pawilony boczne, połączone z korpusem niskimi korytarzowymi łącznikami. Na pocz. XX w. ryzalit zach. został podwyższony o jedną kondygnację, powiększono też taras od strony frontu. Poszczególne części budynku nakryte są niskimi dachami dwuspadowymi, nad pawilonami bocznymi – dachy kopulaste.

Pałac wzniesiony został z cegły, jego ściany otynkowano. Dachy kryte są papą. Piwnice nakryte są murowanymi sklepieniami odcinkowymi. Nad salą balową – sklepienie zwierciadlane, nad pozostałymi pomieszczeniami stropy drewniane z podsufitką.

Elewacja frontowa korpusu jedenastoosiowa, podzielona gzymsem. Naroża pięcioosiowej części środkowej i trójosiowych ryzalitów ujęte pilastrami. Okna parteru zamknięte półkoliście, okna pięter prostokątne, w uszatych opaskach z tynku. Część środkowa na parterze podzielona półkolumnami jońskimi, wyżej – półkolumnami kompozytowymi. Część środkową oraz ryzality zwieńczone są trójkątnymi naczółkami. Elewacje łączników trójosiowe, podzielone pilastrami. Okna prostokątne ujęte skromnymi opaskami. Ściany pawilonów bocznych podzielone półkolumnami dźwigającymi półkoliste arkady, pierwotnie otwarte, obecnie częściowo zamurowane. W elewacji ogrodowej dominującym elementem jest okazały, pięcioosiowy joński portyk zwieńczony tarasem drugiego piętra. Nad tarasem widoczny jest wieńczący środkową część elewacji trójkątny naczółek.

Wnętrza rezydencji zaprojektowane zostały w układzie dwutraktowym. W części środkowej na osi traktu frontowego znajduje się hall, w trakcie ogrodowym wielka sala o ścianach podzielonych stiukowymi kolumnami kompozytowymi o kapitelach kompozytowych z herbami Korony i Litwy, nakryta sklepieniem zwierciadlanym o bogatej, neorenesansowej dekoracji sztukatorskiej. 

Rezydencję otacza obszerny (21,5 ha), krajobrazowy park o urozmaiconej rzeźbie terenu, usytuowany na naturalnym stoku, opadającym do Jeziora Iwieńskiego (w l. 1971-73 przekształconego w zbiornik retencyjny). Między pałacem, jeziorem i dwoma stawami zakomponowano układ zieleni i ścieżek. Drzewostan parku jest zróżnicowany. Zachowało się tu wiele starych drzew – kasztanowców, lip, wierzb, klonów, jesionów, robinii, dębów, buków, modrzewi i świerków. Główne wejście do parku znajduje się po stronie pn., obok tzw. domu ogrodnika, skąd na teren założenia prowadzi otynkowana, boniowana brama z dwiema furtkami, ujęta wolutowymi spływami. Od bramy w kierunku pałacu biegnie dobrze zachowana aleja kasztanowa. Wspomniany dom ogrodnika to niewielki budynek o niezwykle malowniczej bryle wzbogaconej wieżyczką po stronie zach., przypominający neorenesansową willę (ok. 1850, zapewne wg projektu S. Mielżyńskiego).

Na terenie parku znajduje się ponadto budynek z neogotycką wieżyczką – d. pałacyk myśliwski, później ochronka i ogrodnictwo z oranżerią (po stronie pd.), stajnia koni wyścigowych (na pd.-zach. od pałacu) oraz ujeżdżalnia ze stajnią i wozownią i usytuowany w pobliżu dom dyrektora stadniny (po stronie zach.). 

Po zachodniej stronie zespołu pałacowo-parkowego znajduje się obszerne, ogrodzone murem podwórze folwarczne, otoczone zabudowaniami gospodarczymi. Zabudowę jego zachodniej strony tworzy stodoła, młyn parowy oraz garaż pługów parowych. Po stronie wschodniej wzniesiono d. stajnię ogierów, stajnię koni remontowych i budynek wielofunkcyjny. Pośrodku podwórza wznosi się stelmacharnia z kuźnią i magazynem, stajnia i chlewnia. Poza obrębem podwórza usytuowany jest okazały budynek gorzelni.

Zespół dostępny do zwiedzania z zewnątrz. Bliższe informacje na temat działalności stadniny i hotelu „Karino” są podane na stronie internetowej stadniny: www.sk-iwno.com.pl

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 11-12-2017 r.