Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

historyczny układ miasta - Zabytek.pl

historyczny układ miasta


układ przestrzenny poł. XIII w. Żerków

Adres
Żerków

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. jarociński, gm. Żerków - miasto

Układ urbanistyczny miasta Żerkowa należy do wyjątkowych w skali regionu.Miasto powstało ze średniowiecznej wsi owalnicowej.

Cechy te w układzie czytelne są do dziś. Miasto powstałe z osady targowej, przy średniowiecznym szlaku handlowym łączącym Śląsk z Pomorzem, tzw. szlaku toruńsko-wrocławskim, posiada wydłużony wrzecionowaty układ z zabudową z XIX i XX wieku oraz barokowym kościołem pw. św. Stanisława proj. Jana Catenazziego.

Historia

Pierwsze wzmianki o Żerkowie pochodzą z dokumentu księcia Bolesława Pobożnego z 1257 roku. W 1283 roku Żerków występuje już jako miasto. Właśnie rok ten uznawany jest za początek miasta. W 1372 roku pojawia się w źródłach „castrum Zircowo”, czyli gród Żerków. Trzy lata później Żerków stanowi własność Andrzeja Zaremby, starosty śremskiego. W 1382 roku Żerków został spalony przez wojska królewskie wraz z kościołem pw. św. Mikołaja w czasie wojny domowej pomiędzy Grzymalitami a Nałęczami. Wawrzyniec Zaremba po 1386 roku jako dziedzic Żerkowa doprowadził do odbudowy miasta i konsekracji nowego kościoła pw. św. Stanisława (1390 rok). Z pocz. XV wieku Żerków przeszedł na własność rodu Doliwów-Kotów z Dębna. W 1539 roku przeszedł drogą sprzedaży w ręce Andrzeja Górki-Roszkowskiego, herbu Łodzia. Stąd herb miasta – złota łódź – godło rodowe Górków – z sześcioramienna gwiazdą powyżej. W 1574 roku gościł w Żerkowie Henryk Walezy, pierwszy król elekcyjny, podążający na koronację do Krakowa. Około 1618 roku właścicielem tego prywatnego miasta stał się Hieronim Radomicki herbu Kotwicz, kasztelan krzywiński, starosta wschowski a następnie wojewoda inowrocławski. Pięć lat później do Żerkowa zawitał król Zygmunt III z królewiczem Władysławem. W pocz. XVIII wieku miasto nawiedziło szereg klęsk, pożar, okupacja wojsk szwedzkich oraz morowe powietrze. W podzięce za uratowanie życia na cmentarzu grzebalnym wzniesiono kaplicę pw. św. Krzyża. W l. 1717-18 z fundacji Macieja Radomickiego wojewody inowrocławskiego i generała wielkopolskiego powstał okazały murowany, barokowy kościół pw. św. Stanisława i nieopodal stojący pałac. Budowę obydwu obiektów wiązać należy z działalnością Jana Catenazziego. W wyniku pożaru w 1772 roku spłonął stary kościół pw. św. Mikołaja wraz z otoczeniem. W opisie miasta z końca XVIII w. sporządzonego przez Prusaków wynika, iż (…) Żerków był małym, otwartym miasteczkiem o niebrukowanych ulicach. W mieście wznosiło się 57 domów, 3 parcele były puste, a na 14 były rumowiska po pożarze z 1772 r. Zabudowa była drewniana, a dachy kryte gontem lub strzechą (…) Ponadto obok miasta usytuowanych było 16 stodół. W samym mieście znajdowały się dwa kościoły (św. Stanisława i św. Mikołaja), kaplica św. Krzyża na cmentarzu, szkoła, szpital, pałac właścicieli, 2 gościńce, 3 mielcuchy, 6 szynków, 3 młyny wodne, 5 wiatraków, 9 kramów. Miasto zamieszkiwało wówczas 349 mieszkańców trudniących się rzemiosłem, handlem i rolnictwem. W 1831 roku spłonął odnowiony pałac Radomickich. W XIX wieku kilkakrotnie nawiedzały miasto pożary. Po pożarze w 1861 r., kiedy spłonęło 2/3 miasta oraz trąbie powietrznej z 1862 r. nastąpiła regulacja ulic, które nieco wyprostowano, a także wydano zakaz wznoszenia budynków z drewna krytych gontem lub strzechą. Nowo wybudowane domy były już murowane, nierzadko bardzo okazałe i wystawne. Nie odbudowano zniszczonego ponownie kościoła pw. św. Mikołaja. W okresie zaborów w mieście osiadło szereg rodzin niemieckich wyznania ewangelickiego. Do 1890 roku swoje nabożeństwa odprawiali w sali pałacowej. W 1890 roku wznieśli własny dom parafialny a w 1904 roku kościół. Pod koniec XIX w. Żerków zamieszkiwało ok. 1900 mieszkańców. Obecnie liczba mieszkańców kształtuje się na podobnym poziomie. Miasto jest lokalnym ośrodkiem rzemieślniczo-usługowym, siedzibą gminy oraz jedną z atrakcji turystycznych ze względu na usytuowanie w Żerkowsko-Czeszewskim Parku Krajobrazowym oraz Mickiewiczowskim Parku Kulturowym.

Opis

Żerków – miasto położone w pow. jarocińskim, w obrębie tzw. pagórków żerkowskich, w odległości 11 km na pn. od Jarocina. Na północ od Żerkowa rozciągają się tzw. Wzniesienia Żerkowskie pokryte lasami i porozcinane malowniczymi wąwozami. Najwyżej wznosi się oddalona 2 km od miasta Łysa Góra (161 m n.p.m.) z której roztacza się wspaniały widok na dolinę Warty. Przy drodze do Śmiełowa usytuowany jest ponadto punkt widokowy. Miasto ulokowane zostało na wzniesieniu suchej terasy nadrzecznej. Nie rozwinął się bowiem gród książęcy zwany Ostrowem pod Wilkowyją protoplasta obecnego Żerkowa, który to ostatecznie upadł w 1382 roku. Żerków położony przy szlaku toruńsko-wrocławskim posiadał wówczas komorę celną. Układ miasta lokacyjnego czytelny jest do czasów współczesnych. Zasadniczą osią urbanistyczną pozostaje oś południkowa pokrywająca się z układem wspomnianego już szlaku przebiegającego przez Żerków. W XIII w. wykształcił się z rozszerzenia drogi wrzecionowaty plac (zwany półwieś bądź nawsie), doskonale czytelny w układzie urbanistycznym współczesnego miasta. Pierwotny zarys placu wyznaczały idąc od południa rozwidlenie ul. Jarocińskiej na jej górny odcinek i ul Moniuszki, dalej Rynek, a od północy bieg ul. Mickiewicza od rozwidlenia z ul. Ogrodową. Drugim ważnym czynnikiem w układzie średniowiecznego miasta była droga do Nowego Miasta, która wybiegała w połowie długości placu targowego ku zachodowi. To przy niej pierwotnie, w sąsiedztwie placu usytuowany był nieistniejący pierwszy kościół w Żerkowie pw. św. Mikołaja. Droga pierwotnie omijała parcelę kościelną. Obecnie teren po byłym kościele zajmuje skwer, który przecina ul. Kolejowa, wytyczona w 2 poł. XIX wieku łącząca się z drogą do Nowego Miasta. Miasto średniowieczne ukształtowane zostało zapewne po pożarze w 1382 roku. Nie uległ zmianie układ ulic z kościołem św. Mikołaja, placem rynkowym, a powstała zapewne ul. Kościelna wiodąca na pd.-wsch. ku wzgórzu, na którym pobudowano kościół pw. św. Stanisława. Na zapleczu parcel przyrynkowych wykształciła się zapewne od wschodu miasta ul. Ogrodowa, od zachodu ul. św. Mikołaja (ob. 700-lecia) i ul. Targowisko. Drogi gospodarcze wyznaczały głębokość wąskich działek siedliskowych owalnicy. Na zachód od miasta i kościoła pw. św. Mikołaja powstało zaplecze gospodarcze w postaci zespołu stodół. Ta część miasta charakteryzuje się dość chaotycznym układem, za wyjątkiem wytyczonej w 1866 roku drogi do Nowego Miasta czyli ul. Kolejowej. Budowa rezydencji właścicieli oraz kościoła św. Stanisława nie wprowadziły istotnych zmian w układzie przestrzennym miasta. Poszczególne elementy połączono siecią niezbudowanych dróg. Układ miasta w zasadzie trwał w swej niezmiennej postaci do pożaru w 1772 roku. Po nim intensywnie zabudowano wielki jak na tak nieduże miasto plac targowy. W wyniku regulacji po 1861 roku dominujący wrzecionowaty plac targowy został zredukowany do środkowego prostokątnego placu - rynku, a skrajne bloki zostały podzielone i zabudowane. W ten sposób ukształtowane zostały obecne ul. Moniuszki i górny odcinek ul. Jarocińskiej oraz krótka uliczka wychodząca od północnej pierzei rynkowej ku ul. Ogrodowej. Południowa część wrzecionowatego placu została przecięta równoległą do południowej pierzei rynkowej przecznicą, która stanowi przedłużenie ku zachodowi ul. Kościelnej. Przy rozwidleniu ul. Kościelnej wiodącej do rezydencji i kościoła usadowił się gościniec pański – zajazd z pocztą i stajnią. Wtedy też połączono wąskie parcele (dwie lub trzy) i w miejscu zabudowy szczytowej powstała nowa zabudowa o układzie kalenicowym. W l. 1808-1853 powstały na wzgórzu kościoła pw. św. Stanisława od strony probostwa tarasy przecinające stoki pagórka.

W końcu XIX i pocz. XX wieku zabudowa Żerkowa rozciągnęła się wzdłuż ulic wylotowych. Znaczenia nabrała w szczególności ul. Kolejowa, która łączyła miasta z oddaloną o 4,5 km stacją kolejową w Chrzanie. W l. 1941-44 wytyczono i zabudowano trójboczne w planie osiedle domków jednorodzinnych w płn.-zachodniej części miasta, ograniczone drogą do Bieździadowa (ul. Wiosny Ludów) i ul. 700-lecia (d. św. Mikołaja). Obecnie miasto rozbudowuje się wzdłuż ul. Mickiewicza, Kolejowej oraz w kierunku Pyzdr. Istniejące w Żerkowie wiatraki usytuowane były na wzniesieniach na północ od kościoła św. Stanisława, przy drodze do Bieździadowa oraz na południe przy drodze do Jarocina. Zabudowa miasta o formie małomiasteczkowej w przewadze pochodzi z 2 poł. XIX i pocz. XX wieku. Są także obiekty starsze z 1 poł. XIX wieku – domy przy Rynku, ul. Jarocińskiej, Moniuszki i Mickiewicza. Na uwagę zasługuje zwarta parterowa zabudowa z 3 ćw. XIX w. przy ul. Moniuszki i Targowisko. Gabaryt parterowy niegdyś powszechny w zabudowie rozbijają budynki piętrowe, a w kilku przypadkach i wyższe. Zabudowę miasta uzupełniają obiekty XVIII-wieczne, w tym budynek stróżówki i dawnego zajazdu.

Zabytek dostępny.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 28-12-2017 r.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Waldemar Rusek Rusek.

Rodzaj: układ przestrzenny

Forma ochrony: Rejestr zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_UU.19879