Skupisko żydowskie zaczęło się intensywnie rozwijać po lokacji miasta w 1547 r., a zwłaszcza po przywileju właściciela Andrzeja Leszczyńskiego z 10 marca 1626 roku. W 1656 r. w mieście mieszkało 400 rodzin żydowskich – ok. 4 tys. osób. Podczas wojny polsko-szwedzkiej (1655–1660) wojska Stefana Czarnieckiego wymordowały aż 300 z nich, a kolejne 100 rodzin uciekło do Rzeszy. 

Skupisko szybko się odrodziło – w 1676 r. Żydów było już 623 (stanowili 19,6% ogółu mieszkańców). Wzrost trwał pomimo kolejnych klęsk żywiołowych i zniszczeń dzielnicy żydowskiej, w tym pożarów 11 sierpnia 1767 r. oraz 2 czerwca 1790 r. (w tym ostatnim spłonęło 196 żydowskich domów). W 1765 r. w Lesznie było 4724 Żydów, w 1770 r. – 3600, w 1775 r. – 2547, w 1779 r. – 2456. 

W krótkim czasie gmina stała się jedną z największych w Rzeczypospolitej. W XVIII w. Żydzi leszczyńscy, po zapaści finansowej kahału w Poznaniu, przejęli kontrolę nad ziemstwem wielkopolskim. Od 1714 do 1764 r. kahał w Lesznie reprezentował wielkopolskich Żydów w Sejmie Czterech Ziem. Rozwojowi sprzyjała pozycja w handlu regionalnym i ponadregionalnym. Żydzi z Leszna byli stałymi gośćmi na targach w Lipsku, Frankfurcie, Berlinie, Gdańsku, Królewcu, Petersburgu, Jarosławiu, Brodach. Utrzymywali stałe kontakty z Turcją, Persją, Rosją. Wraz z sukcesami ekonomicznym rozwijano kulturę, sztukę i naukę. W 1767 r. działało siedem jesziw. Jedna z nich tzw. szkoła rabinów cieszyła wielkim uznaniem w Europie. Studiowały w niej setki osób z Polski, Moraw, Czech, Prus. W 1798 r. było 53 studentów (bachurim). Rabini z Leszna obejmowali potem rabinaty w najważniejszych gminach europejskich we Francji, Niderlandach, Anglii, Niemczech czy Włoszech. Wśród najbardziej znanych rabinów XVIII–XIX w. byli m.in. Mordechaj Hirsz, Abraham Abusz Lissa, Dawid Tewele, Jakow Lorbeerbaum, Akiwa Eiger, Rafael Kosz oraz Ludwig Kalisch. Jeszcze w połowie XIX w. istniało w Lesznie ponad 20 domów modlitwy i 18 żydowskich księgarń.

W 1792 r. zaczęto odbudowywać dzielnicę żydowską w kształcie, który przetrwał do XX w; co ciekawe, równocześnie dzielnica formalnie została zlikwidowana, bowiem od końca stulecia mogli mieszkać już na terenie całego Leszna. Wiele osób, zwłaszcza lepiej sytuowanych oraz opowiadających się za modernizacją, korzystało z tej możliwości.

Mimo sporej liczebności, w XIX w. znaczenie gminy zaczęło maleć za sprawą zmian demograficznych. W 1789 r. mieszkało w Lesznie 4,5 tys. Żydów, w 1793 r. – 2991 (43,9% ogółu mieszkańców), w 1800 r. – 3677 (40%), w 1833 r. – 3960, w 1840 r. – 3466 (39,2%), w 1858 r. – 2578 (27%), w 1861 r. – 2370 (25,7%), w 1871 r. – 1889 (18%), w 1895 r. – 1206 (8,9%), w 1903 r. – 1210 (8,5%). Jednocześnie gmina była poważnie zadłużona; w 1842 r. dług sięgał 72 230 talarów. Aby spłacić wierzytelności, jeden z jej członków Dawid Mankiewicz, podczas licytacji odkupił całą infrastrukturę, na którą składała się synagoga, dom pożarniczy, dom kahalny, łaźnia rytualna, szpital, jatki handlowe, rzeźnia rytualną, dom przedpogrzebowy, dom grabarza i cmentarz, po czym zwrócił gminie.

Przez cały wiek XIX rośli w siłę zwolennicy Haskali. W 1842 r. patenty naturalizacyjne posiadało 416 Żydów, a patenty tolerancyjne – 523. Wielu młodych talmudystów odchodziło od tradycyjnych studiów w tradycji aszkenazyjskiej na rzecz syntetycznego ujęcia judaizmu, łączenia starego z nowym. Mniej religijni chętnie wysyłali synów do leszczyńskiego gimnazjum; w 1830 r. Żydzi stanowili w nim 5% ogółu uczniów, w końcu lat 40. XIX w. – ponad 30%. W 1848 r. utworzono żydowską szkołę dla dziewcząt i chłopców, która przetrwała do 1921 roku. Początkowo kształciło się w niej ok. 450 dzieci (pracowało 6 nauczycieli), w 1861 – 291, w 1920 – 39 (1). 

Wpływy religijnych tradycjonalistów były jednak znaczące aż do lat 60.–70. XIX wieku. Jeszcze w 1842 r. działały dwa bet midrasze, a kazania w synagodze w języku niemieckim wygłaszano tylko dwa razy do roku. Od ok. 1870 r. działała jesziwa, w której w latach 1898–1900 nauczał rabin Imanuel Deitsch, a następnie Samuel Baeck i Siegfried Gelles.

Na terenie gminy działały żydowskie stowarzyszenia, najpierw bractwa i cechy, posiadające własne domy modlitwy, później stowarzyszenia świeckie, często o charakterze samopomocowym i dobroczynnym. Owe bractwa stanowiły, ujęte w XIX w. w ramy stowarzyszeń: Chewra Kadisza, Metahare Hamessim (od 1787), Nos'e Hamittoh (od 1787), Kabronim (od lat 70. XVIII w.). Z czasem dołączyły do tej listy m.in. Fundusz Emerytalny (Alter-Versorgungsanstalt), Towarzystwo na rzecz Uposażenia Studentów Izraelickich (Verein zur Bekleidung israelitischer Schüler), Towarzystwo na rzecz Uposażenia Dziewcząt (Mädchen-Bekleidungs-Verein), Towarzystwo Zaopatrzenia w Drewno i Węgiel (Holz und Kohlenvert Verein), Fundacja Sachsów na rzecz Kształcenia Nauczycieli (Sachs'sche Stiftung zur Heranbildung von Lehrern), Harmonia, Towarzystwo Historii i Literatury Żydowskiej (Verein für jüdische Geschichte und Literatur).

Jakkolwiek po 1945 r. zburzono wiele obiektów dzielnicy żydowskiej (przy ul. Narutowicza), do dziś można znaleźć ślady świetności Żydów w Lesznie. Nową synagogę wzniesiono w latach 1796–1799, remontowano w 1867 i 1891, gruntownie przebudowano w latach 1904–1905. Budynek ocalał, mimo dewastacji w dobie II wojny światowej i epoce PRL-u. Istnieją także budynki byłego domu modlitw i jesziwy przy ul. Średniej 4 (z ok. 1750), Żydowskiej Szkoły Powszechnej (ul. Krasińskiego 22), ubojni rytualnej (ul. Narutowicza 47), budynek Fundacji Wollheimów (ul. Krasińskiego 11), gdzie działał szpital, przytułek, dom starców i siedziba „Bnei Brith”, budynek Fundacji Sachsów (ul. Narutowicza 5), budynek piekarni macy przy ul. Łaziebnej czy zabudowania pofabryczne żydowskich przedsiębiorców przy ul. Narutowicza 36, czy Skarbowej 1. Przetrwał także żydowski cmentarz.

Włączenie Leszna do Polski przyniosło masową emigrację tutejszych Żydów do Niemiec, a wraz z nią stagnację gminy. W 1920 r. w mieście mieszkało 505 Żydów (2,9%), w 1928 r. – już tylko 161 (1,3%), a w 1938 r. – 184 (1%). Nie było środków na działalność, a w 1932 r. kurcząca się gmina została obarczona dodatkowymi kosztami po powiększeniu jej granic o 11 zlikwidowanych gmin z powiatów leszczyńskiego, kościańskiego, rawickiego i gostyńskiego. Sprzedano m.in. organy z synagogi. Jako jedyne, działalność kontynuowało Towarzystwo Historii i Literatury Żydowskiej, w 1934 r. powstało lokalne bractwo dobroczynne Gemilut Chesed. Szkoła została zlikwidowana w 1921 r., a jej uczniowie kontynuowali naukę w szkole ewangelickiej, a następnie w szkołach powszechnych.

Po wybuchu wojny w 1939 r. część Żydów z Leszna uciekła z miasta w głąb Polski, pozostałych (172?) Niemcy wywieźli w grudniu 1939 r. do Sokołowa Podlaskiego, Sarnak i Tomaszowa Mazowieckiego. W okresie okupacji niemieckiej od kwietnia 1941 do 28 sierpnia 1943 r. działał obóz pracy dla Żydów (Judenlager). Jego więźniów przywieziono z łódzkiego getta; pracowali przy na zlecenie Niemieckiej Kolei Rzeszy. Obóz znajdował się przy obecnej ul. Narutowicza.

Cmentarz żydowski w Lesznie powstał w 1626 r., pod współczesnym adresem ul. Jana Pawła II 14. Jego powierzchnia wynosiła 2,7 ha, a pierwotny kształt zbliżony był do trapezu nierównobocznego. W XIX w. sąsiadował z koszarami wojskowymi. Został zniszczony w latach II wojny światowej przez Niemców, a rozbite nagrobki wykorzystano do utwardzenia lokalnych dróg. W latach 70. XX w. na części o powierzchni ponad 2 ha wybudowano bloki mieszkalne oraz parking (obecne ul. Grunwaldzka i Włodarczaka). W 1993 r. na pozostałym fragmencie cmentarza, na planie równobocznego rombu o powierzchni 0,5 ha, Muzeum Okręgowe podjęło prace zabezpieczające. W ich ramach zgromadzono ok. 350–400 fragmentów macew (352 z Leszna, 15 z Borku Wielkopolskiego, 2 z Rydzyny), które złożono przy ocalałym domu przedpogrzebowym z początku XX wieku. W tymże domu w latach 1993–2004 mieściła się ekspozycja Działu Judaistyki, przeniesiona następnie do synagogi przy ul. Narutowicza 31. Wyeksponowano na niej kilka najcenniejszych macew. Aktualnie w domu przedpogrzebowym działa filia Miejskiej Biblioteki Publicznej w Lesznie. Najstarszy współcześnie zachowany nagrobek pochodzi z 1700 r., najnowszy – z 1939 r.; przed zniszczeniem cmentarza najstarsze nagrobki pochodziły z XVII wieku. Teren cmentarza uporządkowano (tereny zielone) i ogrodzono kutymi, metalowymi elementami na podmurówce ceglanej ze słupkami; w 1992 r. wpisano go do rejestru zabytków (787/Wlkp/A). Poza obszarem nekropoli ocalał także dom grabarza z początku XX w., obecny adres ul. Estkowskiego 4, także wpisany do rejestru zabytków.