Jej forma jest sumą wielu systemów estetycznych pochodzących z różnych epok.

Historia obiektu

W 1795 r. spłonęła pierwotna cerkiew w Leżachowie. W kolejnym roku dzięki staraniom gromady i miejscowego proboszcza Jana Chodaniewicza, parafia zakupiła cerkiew we wsi Czerniawka (niegdyś obszar ten należał do Hruszowa) koło Niemirowa (ob. Ukraina) w starostwie lubaczowskim. W 1621 r. bracia Lityńscy wydali ihumenowi Antoniemu przywilej na założenie w hruszowskim lesie, nad rzeczką Czerniawką, monasteru św. Trójcy. W 1626 r., zgromadzenie to zostało przyłączone do erygowanego klasztoru bazyliańskiego, położonego na terenie ówczesnego hruszowskiego przysiółka Szczepłoty. Cerkiew monasterska, którą później translokowano do Leżachowa, według najnowszych badań historycznych, architektonicznych i dendrochronologicznych i wzniesiona została w 1684 r. W 1726 r. mnisi z Czerniawki przenieśli się do monasteru w Szczepłotach i od tego czasu budynek cerkwi pełnił już tylko funkcję pomocniczą. Po kasacie monastyru bazyliańskiego w Szczepłotach w 1788 r. majątek klasztoru stał się własnością austriackiego skarbu państwa i wystawiony został na licytację.  Cerkiew pomonasterska z Czerniawki w 1796 r. zakupiona została przez parafię w Leżachowie i w tym samym roku translokowana. W Leżachowie remontaż obiektu odbył się w miejscu poprzedniej, spalonej świątyni.  

Za wyjątkiem drobnych modyfikacji zachowano pierwotną formę cerkwi. Na przełomie XVIII i początkiem XIX w. do cerkwi ufundowano w całości nowe wyposażenie (m. in. w 1813 r. ikonostas wykonany malarza Kozłowski z Ostrowia). Obok cerkwi wzniesiono nową, drewnianą dzwonnicę-bramę. W 1884 r. dokonano obszernej modernizacji obiektu obejmującej dostosowanie jego wyglądu zewnętrznego i wewnętrznego do ówcześnie panujących wymogów estetycznych. Cerkiew została rozbudowana poprzez dodanie do babińca od zach. kruchty, po obu stronach nawy wzniesiono dwa aneksy boczne celem powiększenia przestrzeni dla wiernych. Wymieniono również poszycie gontowe dachów na blaszane, a także gontowe ścian na deskowanie z bogatymi elementami zdobniczymi. We wnętrzu wykonano nową dekorację malarską ścian a konstrukcyjna, brogowa kopuła nakryta została stropem płaskim. Należy podkreślić, iż przeprowadzony wówczas remont cerkwi, na tle panujących tendencji w adaptacji drewnianych cerkwi przeprowadzono z poszanowaniem oryginalnej substancji i formy obiektu. W 1909 r. wykonano remont ikonostasu, który wiązał się również z przemalowaniem części ikon.

W czasie działań wojennych w 1915 r. cerkiew została uszkodzona, ślady ostrzału widoczne są do dzisiaj (zachowane fragmenty odłamków w ścianach, dziury po pociskach). W l. 1916-1920 uszkodzenia zostały naprawione. Po wysiedleniach miejscowej ludności ukraińskiej w l. 1945-1947, cerkiew użytkowana była jako fil. kościół rzym. kat. Po 1947 r. rozebrano dzwonnicę. Po wybudowaniu nowego kościoła w Leżachowie na pocz. XXI w. cerkiew pozostaje nieużytkowania. W 2015 r. rozpoczęto jej generalny remont, poprzedzony interdyscyplinarnymi badaniami oraz inwentaryzacją obiektu.

Opis obiektu

Cerkiew położona jest w centrum wsi, w pobliżu drogi Jarosław – Sieniawa. Pomiędzy placem cerkiewnym a skrzyżowaniem znajduje się obszar z nieregularnym zadrzewieniem, stanowiący relikt dawnego majdanu wiejskiego. Cerkiew wraz z otoczeniem położona jest na wypłaszczonym terenie. Wokół cerkwi widoczne są ślady po dawnym cmentarzu. Plac cerkiewny ogrodzony jest metalową siatką, na jego teren prowadzi współczesna metalowa brama. Cerkiew jest orientowana, założona na planie podłużnym, trójdzielna. Najszerszym pomieszczeniem jest nawa, która też stanowi dominantę w bryle. Sanktuarium zamknięte jest trójbocznie. Przy bocznych ścianach sanktuarium znajdują się pastoforia: od pd. diakonikon i od pn. prothesis. Od strony pd. i pn. do nawy dobudowane są podłużne aneksy boczne obejmujące przestrzeń po pierwotnym opasaniu. Od strony zach. do babińca przylega również niewielka, prostokątna kruchta.

Cerkiew wzniesiona jest z drewna dębowego (podwaliny) i świerkowego, posadowiona na punktowo rozmieszczonych granitowych głazach. Nowsze części cerkwi posadowiono na podmurówce ceglanej. Zasadnicza część cerkwi wzniesiona została w konstrukcji wieńcowej, natomiast aneksy dobudowano w konstrukcji mieszanej: zrębowej i sumikowo-łątkowej.

Sanktuarium nakryte jest dachem kalenicowym pięciopołaciowym, babiniec dachem kalenicowym trójpołaciowym. Nawę nakrywa zrębowa, jednozałomowa kopuła zwieńczona smukłą pseudolatarnią z makowicą z kutym, żelaznym krzyżem. Kruchtę nakrywa dach kalenicowy, natomiast aneksy boczne – dachy pulpitowe kompozycyjnie wpisujące się w historyczny układ niezachowanego w tym fragmencie opasania cerkwi. W miejscu styku połaci dachu babińca znajduje się niewielka makowica zwieńczona kutym krzyżem, a w analogicznym punkcie nad sanktuarium znajduje się kuty krzyż osadzony na królu. Wszystkie dachy pokryte są blachą na rąbek stojący. Ściany budowli szalowane są pionowo z listowaniem, za wyjątkiem sanktuarium, gadzie deskowanie jest poziome. Na załomie kopuły zachowana jest drewniana imitacja boniowania, wtórnie przykryta szalunkiem.  

Do cerkwi prowadzą dwa otwory wejściowe (pierwotnie trzy), od strony zach. przez kruchtę i od strony pd. przez aneks boczny.

Sanktuarium nakrywa sklepienie zwierciadlane, pięcioschylne. Nawę wieńczy kopuła z załomem, która otwiera się w kierunku babińca półkolistym przepruciem, babiniec sklepieniem zwierciadlanym a w kruchta i pastoforia stropami płaskimi z fasetami. Pomiędzy sanktuarium a nawą zachowała się zrębowa ściana ikonostasowa z symetrycznymi otworami wejściowymi pod wrota carskie i diakońskie. Na zach. ścianie babińca podwieszony jest chór śpiewaczy. Całość wnętrza pokrywa szablonowa polichromia o motywach roślino-geometrycznych.

We wnętrzu zachowało się kompletne wyposażenie: ikonostas o oryginalnym układzie (skład apostolski namalowany jest na dwóch deskach), ołtarz główny z tabernakulum, 2 ołtarze boczne oraz sprzęt liturgiczny. Na ikonostasie widoczne są ślady ostrzału z czasów I wojny światowej.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Obiekt dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Autor noty: opr. Damian Nowak, OT NID w Rzeszowie, 26-04-2017 r.