Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Kłodawie należy do najcenniejszych zabytków architektury monastycznej tego zgromadzenia w Polsce. Dzięki niedestruktywnemu użytkowaniu klasztoru po kasacie w XIX wieku i utrzymaniu ciągłości funkcji kościoła parafialnego zachowane zostały autentyczność ich substancji oraz oryginalny, barokowy styl. Przeprowadzone w najnowszych latach prace remontowo-renowacyjne nie tylko przywróciły zespołowi dawny blask, ale wzbogaciły go o nową funkcję – jedyne w Kłodawie muzeum z interesującą ekspozycją zbiorów związanych z historią klasztoru, mikroregionu oraz pobliskiej kopalni soli (również wpisanej do rejestru zabytków).

Historia

Okolice Kłodawy zasiedlane były od głębokich pradziejów. Pierwsze ślady osadnictwa w okolicach Kłodawy sięgają 4000 lat p.n.e. i związane są z kultura naddunajską. Kolejne fazy osadnictwa związane są z epoką brązu i wczesną epoka żelaza oraz kulturą przeworską. Ponadto na terenie tzw. Starej Kłodawy (okolice ob. ul. Witanowskiego i 11 Listopada) odkryto cmentarzysko kultury łużyckiej. We wczesnym średniowieczu osadnictwo na tym terenie nabiera intensywniejszego przebiegu. W 1383 r. Kłodawa wymieniona została w dokumentach jako miasto. Stanowiła wówczas własność Bartosza Wezenborga nadaną z rąk księcia mazowieckiego Siemowita IV. Po klęsce politycznej Siemowita, aspirującego do objęcia korony polskiej i koronacji Jadwigi Andegaweńskiej Kłodawa stała się miastem królewskim i siedzibą starostwa niegrodowego. Prawa miejskie na prawie magdeburskim zostały nadane Kłodawie przez króla Władysława Jagiełłę w 1430 roku. W następnych dziesięcioleciach miasto rozwijało się dzięki życzliwości królów polskich. Kazimierz Jagiellończyk w 1455 r. uwolnił Kłodawę z opłat celnych i targowych, a po zarazie w 1464 i pożarze miasta w 1465 r. wspomógł odbudowę miasta i doprowadził do budowy w nim szpitala. Miasto szczególnie zyskało za czasów panowania Zygmunta I Starego dzięki kolejnym ulgom wprowadzanym przez niego, a jego zona, królowa Bona Sforza sprowadziła do Kłodawy sukienników. W czasie potopu szwedzkiego Kłodawa została spalona przez wojska szwedzkie, co doprowadziło do niemal całkowitego wyludnienia miasta.

Pierwotny kościół pw. św. Idziego, wg tradycji wzniesiony przez Władysława Hermana w 1085 r. jako wotum dziękczynne za urodzenie się jego syna, przetrwał do 1819 r., kiedy został rozebrany. Położony był na pd. zach. od dzisiejszego rynku, na terenie obecnego parku. Pisemne potwierdzenie jego istnienia pochodzi dopiero z 1332 roku. W 1429 r. świątynia po sprowadzeniu do Kłodawy kanoników laterańskich regularnych podniesiona została do rangi kolegiaty zakonnej. W latach 1516-1762 działająca przy kolegiacie szkoła miała status filii Akademii Krakowskiej. Kanonicy regularni laterańscy zarządzali parafią do 1810 roku, kiedy zgromadzenie zostało zniesione. Sama świątynia rozebrana została w 1818 r. Pozyskane z rozbiórki kolegiaty cegły wykorzystane następnie zostały do budowy miejskiego ratusza. Stojąca przy niej drewniana dzwonnica przeniesiona została na cmentarz parafialny obok kościoła pw. św. św. Fabiana i Sebastiana wzniesionego tam w 1557 roku. W 1867 Kłodawa decyzją zaborczych władz rosyjskich utraciła prawa miejskie.

W 1623 r. z fundacji Franciszka Krzykowskiego herbu Junosza w Kłodawie wzniesiony został zespół klasztorny karmelitów trzewiczkowych. Kościół klasztorny, obecnie parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, po spaleniu został odbudowany w latach 1718-1755. W 1765 r. dobudowano jego wieże. W 1766 r. świątynia została konsekrowana. W latach 1818-1844 i ponownie od 1878 r. po opuszczeniu klasztoru przez karmelitów pełniła ona funkcję kościoła parafialnego. Remontowana była w latach 1847-1854 oraz w 1954 roku. 17 stycznia 1953 zespół klasztorny został wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-25/372 oraz ponownie 18 czerwca 2008 roku pod numerem 681/Wlkp/A. Około 1850 r. na zach. od kościoła wokół dziedzińca odpustowego, zwanego Ogrójcem, wzniesione zostało murowane ogrodzenie z cegły z czterema kapliczkami usytuowanymi w jego narożnikach.

W latach 2008-2017 z inicjatywy oraz nakładem prac organizacyjnych ks. prał. Jerzego Dylewskiego przeprowadzony został gruntowny i kompleksowy remont zespołu klasztornego. Prace remontowe objęły w obrębie kościoła wzmocnienie sklepienia, remont chóru muzycznego, izolację przeciw wilgociową ścian, wymianę uszkodzonych tynków wewnętrznych i zewnętrznych, instalację ogrzewania podłogowego i położenie nowej posadzki. Ponadto przeprowadzono konserwację wystroju i wyposażenia kościoła, m. in. ołtarza bocznego pw. Opatrzności Bożej, ołtarza bocznego pw. św. Józefa, ambony, prospektu organowego, dekoracji snycerskiej chóru muzycznego, rzeźby Św. Biskupa Karmelity, figury NMP Niepokalanej, stacji drogi krzyżowej, polichromii ściennych oraz sztukaterii. W klasztorze wykonano osuszenie i wzmocnienie fundamentów oraz ścian, położono tynki renowacyjne oraz przeprowadzono konserwację sztukaterii. Pomieszczenia na parterze w skrzydle północnym zaadaptowano na muzeum. W całym zespole klasztornym zamontowano instalacje przeciwpożarowe i przeciwwłamaniowe oraz uzupełniono odwadniające rynny i rury spustowe.

Na terenie chronionego wpisem do rejestru zabytków otoczenia kościoła przeprowadzono przede wszystkim renowację Ogrójca, m.in. wymieniono tynki jego kaplic i ogrodzenia, wykonano nowe bramy i furtki.

Opis

Zespół dawnego klasztoru karmelitów trzewiczkowych w Kłodawie usytuowany jest we wsch. części miasta. Orientowany, bazylikowy, trójnawowy kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny został wniesiony z cegły i otynkowany. Do czteroprzęsłowej nawy głównej przylega od wsch. niższe od niej dwuprzęsłowe prezbiterium, a jej fasada zach. flankowana jest dwiema wieżami o zaokrąglonych narożnikach ścian w ich górnych partiach, zwieńczonymi baniastymi hełmami z latarniami. Prezbiterium i nawa główna nakryte są dachami dwuspadowymi, nawy boczne – dachami pulpitowymi. Okna kościoła zamknięte są półkoliście i łukiem odcinkowym. We wnętrzu nawy boczne wydzielone są od głównej filarowymi półkolistymi arkadami. Nawa główna i prezbiterium nakryte są sklepieniami żaglastymi, natomiast nawy boczne – sklepieniami kolebkowymi. W zach. części mieści się murowana empora muzyczna z prospektem organowym wsparta jest na trzech arkadach koszowych. Ściany naw bocznych rozczłonkowane są pilastrami. Wyposażenie wnętrza stanowią m. in. rokokowe ołtarz główny, ołtarze boczne Opatrzności Bożej i św. Józefa oraz osadzona w  pn. filarze nawy głównej ambona w kształcie łodzi.

Murowany z cegły i otynkowany klasztor karmelitów trzewiczkowych, ob. plebania i muzeum, przylega do pn. ściany kościoła. Tworzą go nakryte dwuspadowymi dachami trzy dwupiętrowe i podpiwniczone dwutraktowe skrzydła wzniesione na planie prostokątów i otaczające wewnętrzny dziedziniec. W pomieszczeniach klasztoru mieści się m. in. plebania oraz utworzone przez ks. prał. Jerzego Dylewskiego muzeum, w którym eksponowane są obiekty związane z historia zespołu klasztornego, Kłodawy i okolicy, a także kopaliny i artefakty pochodzące z pobliskiej kopalni soli. Jej podziemne wyrobisko jest również chronione prawnie poprzez wpis do rejestru zabytków pod nr 481/Wlkp/A z 5.04.2007.

Na dziedzińcu klasztornym usytuowana jest figura Matki Boskiej oraz oryginalna studnia klasztorna o cembrowinie obłożonej granitem. Na wsch. od klasztoru i kościoła położony jest dawny ogród klasztorny, ob. plebański.

Na zach. od kościoła położony jest teren dawnego dziedzińca odpustowego, zwyczajowo zwany Ogrójcem. Jest on otoczony murowanym z cegły i otynkowanym ogrodzeniem w którego narożnikach usytuowane są cztery kapliczki. Na dziedzińcu usytuowany jest zdobiony pilastrami barokowy słup z figurą Najświętszej Marii Panny oraz empirowy nagrobek Józefa Byszewskiego w postaci żelaznego obelisku.

Kościół dostępny dla zwiedzających z zewnątrz.

Oprac.: Tomasz Łuczak, 19-03-2018 r.