Historia

Około 1781 r. powstał tu zaprojektowany przez Szymona Bogumiła Zuga klasycystyczny murowany pawilon ogrodowy, zwany Pałacem Letnim. Mieścił on salę balową na parterze oraz pokoje gościnne na piętrze. Rezydencja wchodziła w skład ogrodu „Na Górze”, założonego na zlecenie ks. Kazimierza Poniatowskiego wg projektów Zuga. Był to jeden z najciekawszych ogrodów romantycznych Warszawy końca XVIII wieku. Jednym z kolejnych właścicieli ogrodu „Na Górze” był Dominik Radziwiłł. W początkach XIX w. w pawilonie ogrodowym spotykała się ponoć loża masońska, a park wydzierżawiono w latach 1815-18 restauratorowi Szymonowi Chovot, który urządził tu ogród rozrywkowy zwany Frascati. Kompleks należał od 1849 r. do Róży z Potockich Branickiej. Ksawery Branicki urządził w 1887 r. w pałacu letnim Muzeum Zoologiczne, zawierające bogatą kolekcję ptaków. W latach 30. XX w. rezydencja podupadła i została częściowo rozparcelowana. W międzywojniu wytyczono tu Aleję Na Skarpie, która miała stać się ważną osią urbanistyczną Warszawy. Dawny pawilon muzealny kupił wówczas Bohdan Pniewski, który w latach 1936-1937 przebudował obiekt na willę własną w stylu funkcjonalizmu. Budynek mieścił także pracownię architekta. Pniewski zachował fragmenty pałacu letniego (klasycystyczny portyk kolumnowy, taras i boczne aneksy) w elewacji ogrodowej. Willa została uszkodzona w czasie Powstania Warszawskiego (1944 r.), a odbudowana w latach 1948-1949. W 1966 r., po śmierci architekta, rodzina sprzedała budynek Urzędowi Rady Ministrów, który przekazał go Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk. W tym samym roku przeprowadzono adaptację wnętrz wg proj. Władysława Jotkiewicza.

Opis

Wolno stojąca willa posadowiona została malowniczo na zboczu warszawskiej skarpy, w zachodniej części dawnego podmiejskiego ogrodu krajobrazowego „Na Górze”. Otoczona parkiem, przylega od wsch. do Al. Na Skarpie. Na płn. od budynku skarpę przerywa wąwóz dawnej rzeki, w którym poprowadzono ul. Książęcą. Obszar dawnego romantycznego założenia „Na Górze” wchodzi obecnie w skład obszernego Parku Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. Modernistyczna willa zawiera relikty architektury czasów stanisławowskich. Budynek rozplanowano na rzucie prostokątnym z dwoma niewielkimi aneksami w zach. części. Od strony wsch. liczy trzy, a od przeciwległej cztery kondygnacje, co spowodowane jest jego usytuowaniem na skarpie. Zwartą, kubiczną bryłę od strony wsch. uatrakcyjnia cofnięcie ostatniej kondygnacji pokrytej niemal płaskim dachem z szerokim okapem. Czteroosiową elewację frontową oraz płn. i płd. oblicowano kamienną surową rustyką nadającą willi, w połączeniu z niewielkimi otworami okiennymi, rys architektury obronnej. W płd.-wsch. narożniku elewacji wschodniej umieszczono napis: „SCANDIVUS/DDAR/FX/T.AMRC+”, zawierający aluzję do nazwiska architekta (w wolnym tłumaczeniu: „Pnący się przebudował świątynię i zamieszkał w niej”). Od strony ogrodu projektant wkomponował w budowlę dorycką kolumnadę pochodzącą z XVIII wieku, ujętą w wysunięte kubiczne ryzality osiągające wysokość dwóch kondygnacji. Między nimi umieszczono obszerny taras wspierający się na kolumnach. Pniewski w dolnej partii tej części budynku zachował pierwotny, zastany układ, podwyższając nieznacznie aneksy boczne (na ich dachach zlokalizowano niewielkie tarasy) i budując od nowa jedynie trzykondygnacyjny korpus budynku o funkcji mieszkalnej. Architekt wyraźnie odróżnił sposobem zewnętrznego opracowania muru partie zaadaptowane od własnej kreacji twórczej. Oprócz wspomnianej kolumnady, a także boniowania w cokołowej partii muru i ozdobnych narożników (relikty architektury klasycystycznej) oraz obłożonej piaskowcowymi płytami cofniętej najwyższej kondygnacji (opracowanie analogiczne ze wszystkich czterech stron obiektu), elewację pozbawiono dekoracyjnego opracowania. Surowość detalu towarzyszy bogatej, wieloelementowej i wyraźnie osiowej kompozycji elewacji. Wrażenie osiowości powodowane jest przez regularność i symetrię oraz potęgowane przez centralne umieszczenie balkonu. Rozczłonkowanie bryły widoczne od strony ogrodu kontrastuje z blokowością charakterystyczną dla elewacji frontowej. W najniższej kondygnacji willi od strony ogrodu mieściła się przestronna pracownia Pniewskiego, doświetlona szerokimi przeszkleniami w interkolumniach. Wnętrze otrzymało bogate wyposażenie (okładziny kamienne, dębowe posadzki, wyrafinowana stolarka drzwiowa, kominki). Na szczególną uwagę zasługuje zachowana biblioteka, w której sufit wmontowano zatopione w betonie misy, a regał na książki wykonano z alabastru.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania w godzinach otwarcia muzeum (poniedziałek-piątek od 9 do 16, niedziela od 10 do 16).

oprac. Wojciech Głowacki, 19-10-2015 r.