Na trasie licznie zachowana zabytkowa infrastruktura, w tym budynki (np. dworzec i parowozownia z wyposażeniem w Ełku), mosty, wiadukty, przepusty, wiata, rozjazdy i inne. Ponadto na terenie stacji kolejowej w Ełku zachowane wartościowe przykłady zabytkowego taboru kolejowego (np. wagony pocztowe i towarowe, pług itd.), w tym także lokomotywy wpisane do rejestru zabytków ruchomych.

Historia

Założeniom projektowym Ełckiej Kolei Wąskotorowej (niem. Lycker Kleinbahn) przyświecały cele gospodarcze i militarne. Prace rozpoczęto na przełomie 1911/1912. Wybudowano wówczas parowozownię, magazyn, budynek administracji budowy (obecnie parterowa część dworca Ełk Wąskotorowy), do którego dobudowano dom mieszkalny. W 1913 r. wybudowano nową parowozownię, starą przekształcając w warsztat. W tym roku nastąpiło uroczyste otwarcie EKW; dalsze prace przerwał wybuch pierwszej wojny światowej. Stację kolei wąskotorowej, zgodnie z dotychczasową praktyką, zlokalizowano przy istniejącej już stacji normalnotorowej. Kolej wąskotorowa połączyła Ełk z przygranicznymi miejscowościami. W 1918 r. wznowiono ruch osobowo - towarowy. Kolej remontowano i modernizowano do lat 20-tych XX w. Układ torowisk, stacji i przystanków pozwalał na bezkolizyjny ruch towarowy całą dobę. Tabor EKW składał się z wagonów pocztowo-bagażowych, towarowych i osobowych. W okresie drugiej wojny światowej wybudowano przejście podziemne pomiędzy dworcem normalnotorowym a wąskotorowym w Ełku. Ełcka Kolej Wąskotorowa została zniszczona podczas ofensywy Armii Czerwonej w 1945 r. Zniszczeniu uległy wówczas m.in.: budynki stacji Ełk Wąskotorowy, przystanki Milejewo i Kalinowo, most w Sypitkach, remontu wymagały torowiska na całej długości linii. W latach 1950-1951 przekuto torowisko kolejki z dotychczasowych 1000 mm na 750 mm. Nastawiono się wówczas głównie na przewóz osób w ruchu podmiejskim. W latach 1952-1955 wymieniono tabor wagonowy; w 1957 r. zmieniono nazwę na Ełcką Kolej Dojazdową. W 1975 r. wprowadzono trakcję spalinową, wcześniej montując na terenie stacji w Ełku dystrybutor paliwa ze zbiornikiem zagłębionym w ziemi. W 1988 r. przeprowadzono remont kapitalny torowiska; prac na całej długości linii nie ukończono. W 1991 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Suwałkach wpisał do rejestru zabytków przestrzenny układ komunikacyjny Ełckiej Kolei Dojazdowej od stacji Ełk Wąskotorowy do stacji Turowo i od stacji Laski Małe do stacji Zawady-Tworki. W 1993 r. uruchomiono pierwsze przejazdy turystyczne, rok później założono tzw. skansen ruchomych zbytków techniki kolejnictwa. W 1994 r. wpisano do rejestru zespół parowozowni normalnotorowej, obejmujący także obiekty i obszar kolei wąskotorowej. W 2002 r. Zarząd Miasta Ełku przejął kolej wąskotorową w użyczenie, przywracając także stara nazwę - Ełcka Kolei Wąskotorowa. Obecnie EKW wykorzystywana jest turystycznie. Na terenie dworca Ełk Wąskotorowy planowane jest uruchomienie Kolejowego Centrum Nauki.

Opis

Obiekty wchodzące w skład Ełckiej Kolejki Wąskotorowej znajdują się na terenie miasta Ełku oraz w licznych miejscowości (i ich okolicach) na obszarze powiatu ełckiego, przez które przebiega kolejka (gminy: Ełk, Kalinowo i Prostki). Łącznie długość wąskotorowej linii kolejowej wynosi 48 km. W Ełku istnieją wzniesione z cegły budynki dworca, parowozowni, stacji przeładunkowej i piwniczka (ta wykonana także z betonu i blachy falistej) oraz stacja paliw, w skład której wchodzi dystrybutor paliwa ze zbiornikiem (stalowy, zagłębiony w ziemi, o pojemności około 20 000 l.). W pobliżu stacji paliw zachowane pozostałości trójkąta rozjazdowo-obrotowego (czytelna część torowiska), na którym pozostawione są obecnie zniszczone wagony wąskotorowe. Na terenie stacji Ełk zgromadzono zabytkowy tabor kolejowy (normalnotorowy i wąskotorowy). Poza Ełkiem, na trasie kolejki ,występują liczne zabytkowe obiekty techniczne związane z jej funkcjonowaniem, tj.: most żelbetowy (pomiędzy Sypitkami a Pisanicą), most stalowy (k. Sypitek), wiadukt stalowo - kamienny (pomiędzy Kalinowem i wsią Marze), wiadukt stalowy (w pobliżu Milewa), przepusty betonowe pod linią kolejową (pomiędzy Milewem i Turowem), a także kamienie graniczne wyznaczające granice terenu kolejki (Milewo). Ponadto w skład zabytkowej infrastruktury kolejki wchodzą także: budynek pomocniczy dawnego dworca w Kalinowie (ob. mieszkalny), budynek stacyjny z poczekalnią oraz studnią z żeliwnym żurawiem w Turowie, wiata przystankowa we wsi Grądzkie Ełckie, a także rozjazdy ułożone z szyn firmy Krupp i Insbergues w Turowie oraz Zawadach - Tworkach.

Własność kolejki samorządowa. Obiekty dostępne dla zwiedzających. Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Ełku prowadzi regularne przejazdy turystyczne na trasie kolejki (maj - sierpień), zarówno grupowe i indywidualne, połączone z piknikiem w Sypitkach, gdzie istnieje infrastruktura rekreacyjna. W budynku dworca Ełk Wąskotorowy funkcjonuje Muzeum Kolejnictwa, w sąsiedztwie którego można oglądać zabytkowy tabor kolejowy.

Oprac. Adam Płoski, OT NID w Olsztynie, 28.08.2014 r.