Najdłuższy, żeglowny kanał w Polsce. Posiada wartości historyczno-techniczne. Na mocy rozporządzenia Prezydenta RP pomnik historii.

Historia

Kanał zaprojektowany został przez inż. Georga Jakoba Steenke (ur. w 1801 r. w Królewcu, zm. w 1884 r. w Elblągu), późniejszego kierownik budowy i administratora drogi wodnej. Przed podjęciem prac odbył podróż studyjną, podczas której wizytował Kanał Morrisa i Kanał Pensylwania w USA, których rozwiązania techniczne były inspiracją do dalszych prac projektowych. Budowę kanału rozpoczęto w 1844 r. Uroczyste otwarcie odcinka z Elbląga przez Miłomłyn do Iławy oraz pochylni w Buczyńcu miało miejsce w 1860 r. Żegluga kanałowa wówczas już funkcjonowała, w tym cztery pochylnie (Buczyniec, Kąty, Oleśnica, Jelenie). W 1881 r. oddano do użytku piątą pochylnię w Całunach, która zastąpiła pięć śluz komorowych. W otoczeniu pochylni nasadzano zieleń komponowaną. W latach 1872-1876 wybudowano odcinek z Miłomłyna do Ostródy. Wyposażenie techniczne kanału wykonała Królewska Fabryka Budowy Maszyn z Tczewa. Kanał kilkukrotnie modernizowany, budowano z myślą o wykorzystaniu gospodarczym; transportowano nim głównie drewno i płody rolne. Przed pierwszą wojną światową rozpoczęto także turystyczne użytkowanie kanału. W okresie międzywojennym przebudowano śluzy i wrota ochronne, z drewnianych na betonowe. Zbudowano także port zimowy, stocznię i suchy dok ze slipem. W okresie drugiej wojny światowej kanał został uszkodzony, tabor wodny zatopiono przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Ruch towarowy i osobowy wznowiono 1946 r. W kolejnych latach uruchomiono, działający do dziś, zakład szkutniczy. Od 2013 r. prowadzone są w obrębie kanału prace rewitalizacyjne, w ramach których m.in.: pogłębiono, odmulono i umocniono brzegi kilku odcinków kanału, wyremontowano śluzy, ułożono torowiska dla wózków transportowych na pochylniach oraz wybudowano budynek Izby Historii Kanału Elbląskiego w Buczyńcu. Armatorem jest obecnie żegluga Ostródzko-Elbląska.

Opis

W granicach województwa warmińsko - mazurskiego kanał przebiega przez tereny powiatu iławskiego, ostródzkiego i elbląskiego. Łączy jeziora, w tym Drużno, Szeląg i Jeziorak oraz żeglowne odcinki rzek (m.in. Elbląg, Nogat, Wisłę) z Zalewem Wiślanym i Morzem Bałtyckim. Kanał ma długość ok. 150 km (z odgałęzieniami i jeziorami, właściwy kanał ma ok. 80 km długości) i różnicy poziomów wody dochodzącej do ponad 100 m. Na trasie kanału znajdują się liczne, zabytkowe obiekty hydrotechniczne, które służą jego utrzymaniu i żegludze. Są to pochylnie oraz sześć jazów, stopnie wodne z ceglano-kamiennymi śluzami komorowymi (Miłomłyn, Zielona, Mała Ruś, Ostróda), cztery wrota przeciwpowodziowe, upusty, tunel, progi wodne, groble, akwedukt, maszynownie z wyposażeniem (turbinami i kołami wodnymi) oraz mosty i przepusty - w większość historycznie zachowane. Nad kanałem znajdują się obecnie 42 mosty (w większości betonowe, sześć mostów wzniesiono po drugiej wojnie światowej). W Ostródzie wybudowano suchy dok ze slipem. Kanałowi towarzyszy związana z jego obsługą zabudowa administracyjna (m.in. budynek Urzędu Budownictwa Wodnego w Ostródzie przy ul. A. Mickiewicza), mieszkalna i gospodarcza. Wykorzystywane do dziś urządzenia kanału poruszane są siłą wody za pomocą kół wodnych lub turbin Francisa. Różnice poziomów wody pokonywane są przy pomocy pięciu dwukierunkowych pochylni, napędzanych wyłącznie siłą wody (Buczyniec, Kąty, Oleśnica, Jelenie, Całuny - tu za pomocą turbiny Francisa), z wykorzystaniem specjalnych platform z torowiskami, po których za pomocą wyciągu linowego wciągane są statki jednocześnie w dwóch, przeciwnych kierunkach. Różnice poziomów wody pomiędzy jez. Karnickim a kanałem zniwelowano łącząc je przekopem poprzez usypanie w poprzek jeziora grobli w formie wału z kanałem, którego lustro wody leży ponad poziomem jeziora, a żegluga odbywa się jego środkiem. Wody przedzielonego jeziora przepływają rurami umieszczonymi w poprzek wału. Wzdłuż kanału zachowane relikty ścieżek holowniczych. W Buczyńcu istnieje obelisk upamiętniający budowniczego kanału (zdemontowany w 1945 r., ustawiony ponownie w 1990 r.).

Zabytek dostępny.

Oprac. Maurycy Domino, 08.12.2014 r.